აცტეკეფი
აცტეკეფი — ინდიარი კათა ცენტრალურ მექსიკას, ნამუთ არსებენდჷ მავითაანთხა-მავითაამშვა ოშწანურეფს. აცტეკეფიშ ცივილიზაცია ნდიდარი რდჷ მითოლოგიათ დო კულტურული მონძეობათ. ნანანოღა ტენონჩტიტლანი რდჷ, ნამუთ ტესკოკოშ ტობას რდჷ ენწყუაფილი, ზუსტას თექ, სოდეთ ასე ნოღა მეხიკო რე.
ტერმინოლოგია
რედაქტირაფააცტეკეფიშ ოდაბადურ ნინაშე — ნაუატლიშე ზიტყვა ,,აცტეკა" ზიტყვა-ზიტყვათ შანენს ,,მიდგარენი აცტლანაშე", ენა მითოლოგიური აბანი რდჷ სოდგარენ ოორუეს. ზიტყვას, ნამუთ ასე გიმირინუანა ტერმინ ,,აცტეკეფი", ნამუთ აართამენს კათეფს, ნამუთ ართიანწკჷმა მერსხილი რდეს ვაჭრუათ, წესეფით, რელიგიათ დო ნინათ, მაართათ დაკვიდრეს ალექსანდრე ფონ ჰუმბოლდტიქ (Alexander von Humboldt) დო მავითოჩხორო ოშწანურაშ მექსიკარ მენცარეფქ, გაგშუსხუნდესკო ართიანშე ასეიანი მექსიკარეფი დო ჯვეში ინდიარეფი. აცტეკეფი მუნეფიშ დუს უძახჷდეს ,,მეშიკა", ვარდა ,,ტენოჩკა" დო ,,ტლალტელოლკა".
ზიტყვა ,,მეშიკა"-ს, სოჸურეშე მოურს ტერმინი ,,მექსიკა", შხვადოშხვანერო ნწყჷნა. ნაიატლიშ ნინაშე თენა შანენს "ბჟას", ათე ჯოხო ჯოხოდჷ აცტეკეფიშ უნჩაშ მეშიტლის, (მეკსიტლი, მეკშტლი), თაშ ჯოხო წყარიშ ჩანარს ხოლო, ნამუთ ტესკოკოშ ტობას ირდუნ. არძაშ უმოსი ჩინებული თარჯიმანი ნაიატლიშ ნინაშმიგელ ლეონ-პორტილია (ესპ. Miguel León-Portilla) ნ მუჭო, თე ზიტყვა შანენს ,,გვერდ თუთას" სიტყვაშე ,,მეტცტლი" (მეკსტლი, მეცტლი, მეშტლი, მეტჩტლი — თუთა) დო ,,ხიჩტლი"(გვერდი). მუნეფიშ ჯოხო ,,ტენოჩკი", შილებე მოურდას ხოლო ართ ლეგენდარული უნჩაშიშ ტენოჩაშ ჯოხოშე.
ლეგენდეფი დო ტრადიციეფი
რედაქტირაფააცტეკეფიშ შხვადოშხვანერი კულტურა ართიანწკჷმა მერსხილი რე თარი კულტურული კომპლექსით, ნამუსჷთ ,,ნაია"(nahua) ჯოხონ, ნამუთ თინეფიშ საართო ნინას შანენს. ლეგენდაშ მეჯინათ, შხვადოშხვა ბუნეფქ, ნამუქჷთ უკული აცტეკეფი აკარსხიის, ტესკოკოშ ტობაწკჷმა მორთეს ოორუეშე. თე ტობაშ აბანდვალა ასე ჩინებული რე, თინა ასეიანი მეხიკოშ შქას რდჷ, მარა დოზუსტაფათ იშენი ვამჩქუნა სოურეშე მოურს აცტეკეფიშ კათა. ლეგენდა მეჩიებუნა, მუჭო აცტეკეფიშ ჯვეშეფქ ოორუეშე მორთეს, თი აბანშე, ნამუსჷთ აცტლანი ჯოხოდჷ. ლეგენდაშ მეჯინათ აცტეკეფს ხემანჯღვერენდჷ ღორონთი უიცილოპოჩტლი (აცტეკურო Huitzilopochtli). ჩინებული რე ლეგენდა კიღურაშე (არწივშე), ნამუთ ართ კოკის — კაქტუსის გეხენ დო გვერს ჭკომუნსჷნ, ნამუშ მეჯინათ ათეჯგურა აბანს ოკო დურსხუაფდესკო ახალი ოხორი. თე სცენა, კიღურა ნამუთ გვერს ყინტჷნს, გეხანტილი რე მექსიკაშ შილას. 1256 წანას აცტეკეფქ გაჩენდეს აბანს, ნამუსჷთ ჩაპულტეპეკი ჯოხოდჷ. ექ ინწკჷმა ტყა ჩანდჷ დო თე ტყაშ წოხოლე ტობა ტესკოკო რდჷ. აცტეკეფიშ მულაშახ ტესკოკოშ ტობას ხოლოშიანი დიხეფი გორთილი აფუდეს ართიან შქას მოსამძღე ნოღა-სახენწჷფოეფს. აცტეკეფქ მუნეფიშ ხემანჯღვერო ნოღა ასკაპოცალკოშ უნჩაში აღიარეს, ქჷდიხორეს ჟირ ჭიჭე კოკის დო ეკჷდეს ტლატელოლკო. ტენონჩტიტლანქ (ნოღა ტენოჩაქ) დორსხუაფილქ იჸუ 1325 წანას. იქ არძაშ უმოს გოვითარაფილ კოკო გინირთჷ, ასე თი აბანი მეხიკოშ ცენტრი რე. ლეგენდაშ მეჯინათ მუჟამს აცტეკეფქ მორთეს ანაუაკიშ ხოლოშა, აბანობურ მახორობას ინეფი არძაშ უმოს ცივილიზებულ კათათ მიოჩქუდჷ, მარა აცტეკეფქ გინოჭყვიდეს დუგურუაფდესკო ირფელი; მუნეფქ ეთვისეს ირფელი, მუთ შეულებდეს ემუშებუდესკო (ათვისება) შხვა კათეფშენი. უმენტაშობა ეჭოფეს ტოლტეკეფიშ კულტურაშე (ნამუთ თური რდჷ უმოს ჯვეშ-ტეოტიუაკანაშ ცივილიზაციას). აცტეკეფშო ტოლტეკეფი არძონერი კულტურაშ დჷმარსხუაფალეფი რდეს, ზიტყვა ტოლტეკაიოტლი კულტურაშ სინონიმი რდჷ.
აცტეკეფიშ ლეგენდეფი ტოლტეკეფს მიოჭარანა კეტცაკოატლიშ კულტის, მითიურ ნოღა ტოლლანწკჷმა ართო (ასეიანი ტულა, იდალგოშ შტატი, მექსიკა), ნამუსჷთ თინეფი მიოჭარანდეს უმოს ჯვეშ ტეოტიუაკანეფს. აცტეკეფქ დოთირეს ნამდგარენი ტრადიციეფი მუნეფიშ დორხველი ტრადიციეფით. დოთირეს მუნეფიშ მითი ხოლო ოქიანუშ დორსხუაფაშენი, მით ოთხი დიდი ფარანშენი, თე ოთხხოლო ფარანიშ თებაშ ნარზა მოსოფელიშ კატასტროფეფი რდჷ. ჩქინ ერა ნაიოლინ რე (აცტეკურო_Nahui-Ollin) მახუთა ფარანი, მახუთა ბჟა, ვარდა მახუთა დორსხუაფა. ჩქინი ოქიანუქ ენტჷ თე კატასტროფას. ეშ ნარზა ღორონთ ნანაიატლიშ მუშ დუდიშ სხვერპლშეწირუა რე (ენა არძაშ უმოსი ჩიჩიე ღორონთი რდჷ, ნამუსით ჭუეფი უღუდჷ ლახარაშ გურშენი. ათეშ უკული მუქ ბჟა-ჩხანათ გინირთჷ). ე მითი ჯვეში ნოღა ტეოტიუაკანწკჷმა რე მერსხუაფილი. (ზიტყვა-ზიტყვათ-გოღორონთაფაშ აბანი), ნამუთ უკვე მეტებული დო დოჩოლერი რდჷ, მუჟამს აცტეკეფქ ასეიანი მეხიკოშ აბანშა მორთეს. შხვა მითიშ მეჯინათ ჩქინი დიხა ნაჟირა (ქორთ. ტყუპი) ღორონთიშ - ტესკატლიპოკიშ (აცტეკურო_Tezcatlipoca) დო კეტცაკოატლიშ დორსხუაფილი რდჷ.
იმპერია
რედაქტირაფააცტეკეფიშ იმპერია, მუჭოთ შხვა ევროპული იმპერიეფი, ეთნიკურო ჭარგა რდჷ; ენა რდჷ მანჯღვერობაშ საართო სისტემა. ათე კონტექსით არნოლდ ტოინბ ანალოგიას აკეთენს ასურეთიშ იმპერიაწკჷმა. თე ნოღეფი აცტეკეფს დიდ გინაგაფალს უგანდეს, მარა თხორილი არქეოლოგიური მოღალუეფი მოძირანა, მუჭო თე ნოღეფიშ მახორობაშ ეკონომიკური დგომარობა იშენ პროგრესის განიცადენდჷ დო ირდუდჷ. აცტეკეფს ვაჭრუა ნტერ ნოღეფწკჷმა ხოლო უღუდეს.
რესურსეფი ინტერნეტის
რედაქტირაფა- Aztecs at Mexicolore: constantly updated educational site specifically on the Aztecs, for serious students of all ages.
- Aztec Architecture
- Aztecs / Nahuatl / Tenochtitlan: Ancient Mesoamerica resources at University of Minnesota Duluth
- Aztec history, culture and religion B. Diaz del Castillo, The Discovery and Conquest of Mexico (tr. by A. P. Maudsley, 1928, repr. 1965)
- Demographic Disaster in Mexico 1519-1595 at the Department of History at the University of Minnesota
- Michael E. Smith's student bibliography on the Aztecs.
- Tlahuica Culture Home Page (an Aztec group from Morelos, Mexico)
- "The Aztecs-looking behind the myths" on BBC Radio 4’s In Our Time featuring Alan Knight, Adrian Locke and Elizabeth Graham
- Pre-columbian Aztec Collection Archived 2010-02-19 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.