სოხუმი: გინორთი გინოჯინეფს შქას

'''სოხუმი''' ([[აფხაზური ნინა|აფხ]] Аҟәа აყუა,[[ქორთული ნინა|ქორთ]]. სოხუმი) ნოღა [[საქორთუო|საქორთუოს]], [[აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკა|აფხაზეთიშ ავტონომიური რესპუბლიკაშ]] ნანანოღა, [[სოხუმიშ მუნიციპალიტეტი|სოხუმიშ მუნიციპალიტეტიშ]] ადმინისტრაციული ცენტრი. იდვალუაფუ [[უჩა ზუღა|უჩა ზუღაშ]] ელახ წყარპიჯის. [[ნოღა|ნოღაშ]] სტატუსიქ მიაჩჷ 1848 წანას. 1991 წანაშ კონფლიქტიშახ სოხუმი [[საქორთუო|საქორთუოშ]] ართ-ართი მაჸონაფალი ოტრანსპორტე (ოზუღე პორტი, რკინაშარაშ ვაგზალი, აეროპორტი), კულტურული დო ოკურორტე-ტურისტული ცენტრი რდჷ. 1991 წანაშ მუნაჩემეფით, ნოღას ოხორანდჷ 120,000 კოჩი, 2010 წანაშ მუნაჩემეფით - 39,100 კოჩი.

1992-93 წანეფიშ რუსეთ-საქორთუოშ ლჷმაშ გეშა ნოღაქ მიოდინუ მუშ მნიშვნელუამენორსი. 1993 წანაშ ეკენიას, რუსული ჯარქ აფხაზი სეპარატისტეფწკჷმა, თექიან [[სომეხეფი|სომეხეფწკჷმა]] დო ოორუე-კავკასიარკავკასიარი მოხალისეეფწკჷმა ართო ნოღა შტურმით გეჭოფუ. მოხვადჷ ეთნიკური [[ქორთუეფი|ქორთუეფიშ]] დო შხვა ნაციეფიშ ეთნიკური წიმინდუაქ. თხოზინელეფი ამდღა ხოლო ელჷნა მუნეფიშ ჸუდეეფშა დორთას.

სოხუმი გეკიდილიე უთარაშო [[წყარმალუ|წყარმალუეფიშ]] [[გუმისთა|გუმისთაშ]] დო [[კელასური|კელასურიშ]] თუდოლენთუდოლენი მალუეფიშ შქას ნადველჷ რზენ-დჷკის, ოდო თიში ოჩხანე-ელახ თია — წყარმალუეფს [[ბესლეთი|ბესლეთიშ]] დო კელასურიშ შქას დვალირი ინწრო ძგა რზენ-დჷკის. ნოღაშ დოხორინი იფაჩუ გა-სუკეფს, ნამუეფჷთ ზუღაპიჯიშ დჷკის ოორუე-ელახჷშე ომძღჷ. სოხუმიშ ფართანობა 23,3 კმ².

აფხაზურო ნოღას ჯოხო Аҟәа (აყუა), ნამუთ აფხაზურო ჯოხო „წყარს.“ [[ქორთული ნინა|ქორთულო]] ნოღას ჯოხო „სოხუმი,“ ვარ და „აყუ,“[[მარგალური ნინა|მარგალურო]] – „აყუჯიხა,“[[რუსული ნინა|რუსულო]] – Сухум, ვარ და Сухуми. ნოღაშ ეტიმოლგია რე სანირზო. შქა ოშწანურეფიშ ქორთული წყუეფს ნოღა მოშინაფილი რე, მუჭოთ „ცხუმი.“ მოგვიანაფილო, ოტომანეფიშ კონტროლიშ გიმეთუდო, ნოღას თურქულო ჯოხოდ სოხუმ-კალე.

სოხუმი იდვალუაფუ უჩა ზუღაშ ელახ წყარპიჯის, სოდეთ რე ოზუღე პორტიონიშოლი, რკინაშარაშ ნასქვი დო მასვანჯებელი კურორტი. ნოღა ჩინებული რე მუშ წყარპიჯეფით, სანატორიუმეფით, მინერალური წყარეფით დო გვერდოტროპიკული კლიმატით. ნოღას ასქვამენს ბოტანიკური ბაღჷ, ნამუთ 1840 წანაშე ფუნქციონირენს. რე ართ-ართი არძაშე უმოს ჯვეშჯვეში ბოტანიკური ბაღჷ თელი [[კავკაცია|კავკასიას]].

ნოღაშ ისტორია იჭყაფუ ჯვ.წ.ე. მა-6 ოშწანურაშ შქა ფარანეფშე, მუჟამშეთ დიხორეს თაქ [[კოლხეთიშ ომაფე|კოლხური]] ტომეფქ.

ნოღა ჯვეშ ბერძნული წყუეფს მოშინაფილი რე, მუჭოთ „დიოსკურია“ (ბერძნ. Διοσκουριάς), ნამუსჷთ მიორცხუანა არგონავტეფიშ ურდუმუაშ მაკათური ნაჟირა ჯიმალეფიშ - კასტორიშ დო პოლიდევკეშ (დიოსკურეფიშ) ჯოხოს. ართგანეფიშ არზით, „დიოსკურია“ აბანურიაკანური კოლხური (ლაზ-მარგალური) ტოპონიმი რე - „დიო-/დია-“ დიდა, დიდაღორონთი, „სკური“ - წყარი, წყარმაალიწყარმალუ, „წყარიშ დიდა, წყარმაალიშწყარმალუშ დიდაღორონთი.“ ჯვეშ ქორთული წყუეფს მოშინაფილი რე, მუჭოთ „ცხომი,“ „ცხუმი.“ ოეგებიეთ, ეტიმოლოგიურო ცხუმი მოურს „ცხიმურშე“"(შონურო ცხჳიმრა", "ცხჳიმ"), ვარ და „ჩხომიშე.“ „ცხუმიშე“ რე მიღებული თურქიზებული ფორმა „სუხუმ“(თურქ. Suhum), ნამუქჷთ უკული ფართო გოფაჩუა ძირჷ შხვადოშხვა ნინეფს, თენეფი შქას [[ქორთული ნინა|ქორთულს]] დო [[მარგალური ნინა|მარგალურს]]. ნოღას ამდღა აფხაზურო ჯოხო აყუა (აფხ. Аҟəа), მუთ გვიანიშ მონახვამილა რე.

ჯვეში დო უკულიანი ბჟადაალ [[ევროპა|ევროპული]] წყუეფს ნოღა მოშინაფილი რე შხვადოშხვა ჯოხოეფით: სებასტოპოლი, სავასტოპოლი, სავატოპოლი, სანატოპოლი, ფავასტა, პორტო მეგრელო, ისგაური დო შხვა, მუჭოთ ონიშოლი კოლხას დო უკული მუჭოთ [[სამარგალო|სამარგალოშ]] ქიანას, [[საქორთუო|საქორთუოს]]. XVIII ოშწანურაშ [[საფრანგეთი|ფრანგული]] გეოგრაფიული გჷმოჩამეფს სოხუმი სამარგალოშ ნანანოღათ რე მოშინაფილი (ჟან ბაპტის ლუი კლუე, ნიკოლ დელაკრუა დო შხვ.).

მუშ სისქვამეშ გეშა, ოსმალეფი სოხუმს „მაჟირა სტამბოლს“ უძახჷდეს. სოხუმი აფხაზეთის ოსმალეფიშ პატჷნობაშ გიობიჯალი რდჷ. 1724 წანას ოსმალეფქ თაქიან ჯიხა ხოლო უმოსო გამანგარესგაბერჯეკეს დო სუხუმ-კალე (სოხუმიშ ჯიხა) ქიგიოდვეს. 1725 დო 1728 წანეფს თაქ ანტიოსმალური არყაფეფს უღუდჷ აბანი, მარა ნოღა ოსმალეფიშ ხეს სქჷდუდჷ. 1771 წანაშ არყაფაშ უკული სოხუმქ ოსმალეფშე გიჩოლუ̂, მარა ჭიჭე ფარანით. მალას ნოღა კჷნ ოსმალეფქ ქჷდეკჷნეს. XVIII ოშწანურაშე ეკონიას სოხუმი აფხაზეთიშ თარიშ რეზიდენციათ გინირთჷ. ოსმალეფიშ პატჷნობაშ ბორჯის ნოღაქ ტყვეეფითჭკორეფით ვაჭრუაშ ართ-ართი პუნქტო გინირთჷ. 1810 წანას სოხუმი რუსეთიშ ჯარქ გოჩოლუ ოსმალეფშე. XIX ოშწანურაშ 30-ამ წანეფშე დიიჭყჷ სოხუმიშ აწოკჷნაქ. 1832 წანას გიინწყჷ ოზჷრუქ (ქორთ. საბაჟო). 1846 წანაშე სოხუმს რე ონიშოლი. 1847 წანაშე ოფიციალურო მიაჩჷ ნოღაშ სტატუსიქ.