მაჩუ-პიქჩუ: გინორთი გინოჯინეფს შქას

'''მაჩუ-პიქჩუ''' ({{lang-qu|Machu Picchu}} – ''ჯვეში კონკა'') — [[ინკეფიშ ცივილიზაცია|ინკეფიშ]] [[ქრისტეფორე კოლუმბი|კოლუმბიშახიანი]], [[XV ოშწანურა|XV ოშწანურაშ]] ობიექტი [[პერუ]]ს, [[კუსკო (რეგიონი)|კუსკოშ რეგიონს]], [[ზუღაშ დონე|ზუღაშ დონეშე]] 2 430 მეტრაშ სიმაღალას. ეკიდილი რე [[პერუშ წყარმალუეფიშ ერკებული|წყარმალუ]] [[ურუბამბა (წყარმალუ)|ურუბამბაშ]] [[ურუბამბაშ ლეხერი|ლეხერიშ]] დუდის, გვალაგჷროხილს, ნამუთ ნოღა [[კუსკო]]შე 80 კილომეტრით ოორუე-ბჟადალჸურე იდვალუაფუ. [[არქეოლოგია|არქეოლოგეფიშ]] უმეტაშობა დორწუმაფილი რე, ნამჷდა მაჩუ-პიქჩუქ ეკიდილქ იჸუ მუჭო [[საპა ინკა|ინკეფიშ იმპერატორ]] [[პაჩაკუტი]]შ (1438–1472) მუმალონქ. მუსთის ხშირას მიშინუანა „ინკეფიშ ნოღაშ“ ჯოხოთ. თელ მოსოფელს, ინკეფიშ ოქიანე ბრელშო გვალო მაჩუ-პიქჩუშ პორტრეტიწკჷმა რე ასოცირაფილი.

მუშითიში კიდანჯუა [[ინკეფიშ ცივილიზაცია|ინკეფქ]] დოხოლაფირო [[1400]] წანას დიჭყეს, ართი ოშწანურაშ უკული, მუჭოთ უკვე [[საპა ინკა|ინკეფიშ იმპერატორიშ]] ოფიციალური რეზიდენცია, [[ესპანარეფი|ესპანარი]] [[კონკისტადორეფი]]შ [[ინკეფიშ ეჭოფუა ესპანარეფშეესპანარეფიშით|მუკორჩქინაშ]] ბორჯის მიოტეს. თიშ უმკუჯინუო, ნამდა მუშთიშ გეშა აბანობურეფშო ჩინებული რდჷრდჷნ, დჷნოსქილედ ოქიანუს თიშე [[1911]] წანაშახ მუთუნი ვაუჩქჷდჷ, სოიშახ თიქთინა ოერეფოშქაშე გურგოჩამაშ ცენტრის ამერიკალ ისტორიკოსიქ, [[იელიშ უნივერსიტეტი]]შ პროფესორ [[ჰირამ ბინგემი|ჰირამ ბინგემქ]] ვა მახვამილუმახვამილუნ. თეშ უკული, მაჩუ-პიქჩუქ შანულამ [[ტურიზმი|ტურისტული]] ოქინაფუთ გინირთჷ. ნოდგჷმეფიშ უდიდაშ ნორთიქ გერემონტჷ, თიშენი, ნამდა უმოს ნათელინათერი ჸოფედჷკო, მუჭო იძირედჷ მაჩუ-პიქჩუ დუდშედუდშენ.<ref>Pedro Sueldo Nava ''A walking tour of Machupicchu''Editorial de Cultura Andina, 1976, Pages 9-10</ref> [[1976]] წანაშო, ობიექტიშ 30% უკვე ეკონწყილი რდჷ ჯვეში ფორმათ.<ref>Pedro Sueldo Nava ''A walking tour of Machupicchu''Editorial de Cultura Andina, 1976, Page 9</ref> ეკონწყუალაშ სამუშეფი იგინძორებუ ამდღარშახ.<ref>Peter Davey "Outrage - rebuilding Machu Picchu, Peru - Brief Article". Architectural Review, The. 08 Jul, 2011. http://findarticles.com/p/articles/mi_m3575/is_1256_210/ai_79759800/</ref>

[[ინკეფიშ ეჭოფუა ესპანარეფშეესპანარეფიშით|ინკეფიშ ეჭოფუაშ]] ბორჯის, მაჩუ-პიქჩუშ გეშა [[ესპანარეფი|ესპანარეფშო]] მუთუნი ვა რდჷ ჩინებული, თაშ ნამჷდა, თინა ალაზიმაფათ ხეუმუთხჷმუო რე დოსქილადირი, მუთ თიშ შანულობას ხოლო უმოსო რდჷნს. [[1981]] წანას თინა [[პერუ]]შ ისტორიულ ტყაჩირო გაგმაცხადეს, [[1983]] წანას თინა [[იუნესკო]]ქ გემშეღჷ [[მოსოფელიშ მონძალა|მოსოფელიშ მონძალაშ]] [[პერუშ მოსოფელიშ მონძალაშ ობიექტეფი|ობიექტეფიშ]] ერკებულშა.<ref name="unesco">{{cite web|url=http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/274.pdf|title=UNESCO advisory body evaluation|format=PDF}}</ref> [[2007]] წანას, ოერეფოშქაშე ინტერნეტ-გჷმოკითხირს მაჩუ-პიქჩუ [[მოსოფელიშ ახალი შკვითი სამანცარი|მოსოფელიშ ახალ შკვით სამანცარშა]] გემშეღეს.

მაჩუ-პიქჩუ [[ინკეფიშ ცივილიზაცია|ინკეფიშ]] კლასიკურ სტილს რე ეგაფილი, ნატიფიხალიწერი ქუაშ კიდალეფით. მუშითიშ სუმი დუდი სტრუქტურა რე: ''ინტიჰუატანა'' (ბჟაშ მიკაბუნაფალი სჷმეტი), ''ბჟაშ ტაძარი'' დო ''სუმოსინთურამი თოლი''. სუმხოლო იდვალუაფუ ტერიტორიას, ნამუსჷთ არქეოლოგეფი მაჩუ-პიქჩუშ ''წიმინდე რაიონს'' უძახჷნა. [[2007]] წანაშ ეკენიას, [[პერუ]]ქ დო [[იელიშ უნივერსიტეტი|იელიშ უნივერსიტეტიქ]] დახე მიოჭირინდესქჷმიოჭირინდეს აპიჯაფას, ნამუშ მეინათმეჯინათ ოკო გინიჯინინას მაჩუ-პიქჩუშე ღალირი თი არტეფაქტეფიშ დორთინაფაშ ოკითხუშა, ნამუეფით იელს [[XX ოშწანურა|XX ოშწანურაშ]] ორდოიანორდოშიან წანეფს [[ჰირამ ბინგემი|ჰირამ ბინგემქ]] გინოჩჷგინოჩჷნ. [[2010]] წანაშ [[გერგობათუთა]]ს, იელიშ უნივერსიტეტიშ წჷმმარინაფალქ არტეფაქტეფიშ პერუშ უნივერსიტეტიშა დორთინაფაშ პიჯალა დოდუ.<ref>{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2010/WORLD/americas/11/20/peru.yale.artifacts/index.html?hpt=T2|title=CNN: "Peru's president: Yale agrees to return Incan artifacts" | date=20 November 2010}}</ref>

მაჩუ-პიქჩუქ დოხოლაფირო [[1450]]-იან წანეფს იჸუ ეკიდილქ, [[ინკეფიშ ცივილიზაცია|ინკეფიშ იმპერიაშ]] ძალიერალაშ პიკის.<ref name="Wright Valencia Crowley 2000b 1">Wright et al 2000b, გვხს.1.</ref> კიდანჯუაშ პერიოდი ინკეფიშ ჟირი უძალიერაში იმპერატორიშ — [[პაჩაკუტი]]შ (1438-1471) დო [[ტუპაკ ინკა იუპანკი]]შ (1472-1493) მართუალაშდუდალაშ პერიოდის მეურე.<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list/274 |title=Historic Sanctuary of Machu Picchu|publisher=UNESCO World Heritage Centre |date= |accessdate=2012-05-06}}</ref> ზუსტას 100 წანაშ უკული, [[1572]] წანას, ინკეფქ თინა ქიმიოტეს, მუთ [[ინკეფიშ ეჭოფუა ესპანარეფშეესპანარეფიშით|ესპანარეფშეესპანარეფიშით ინკეფიშ ეჭოფუაშ]] ართ-ართი გვიანი მოღალუ რდჷ.<ref name="Wright Valencia Crowley 2000b 1"/><ref name="Wright Valencia 1">Wright & Valencia Zegarra 2001, 2003, გვხს.1.</ref> საეგებიოთოეგებიეთ, მუშითიში მახორობა დიდპატჷნეფიშ ეპიდემიაქ მოჯალაგუ, მუთ თე არეალშა [[ესპანარეფი|ესპანარი]] [[კონკისტადორეფი]]შ მუკორჩქინაშახ შხვა მეშარეეფქ მიშეღესმიშეღესჷნ.<ref>{{cite book|last=McNeill|first=W. H.|title=Plagues & Peoples|page=183}}</ref> ართ-ართი ჭარილი შინანს დოხორე ''პიქჩოს'', მარა ვა მიპალუაფუ მუთუნნერი ინნაჭარა, ნამუთ თე შორეულშორიშიან ნოღას [[ესპანარეფი|ესპანარეფიშ]] რინას დადასურენდჷდადასურენდჷნ. შხვა არდგილეფს კონკისტადორეფშეკონკისტადორეფიშით დაზიანებულიფორამერინაფილ წიმინდე ნოგაფუეფი მაჩუ-პიქჩუს ხეუმუთხჷმუ რე.<ref name="Wright Valencia 1"/>

[[ჰირამ ბინგემი]] ვარაუდენდჷუზურენდჷ, ნამჷდა თე კომპლექსი ინკეფიშ თ.გ. „ბჟაშ აზაპიშ“ დაბადებაშ ტრადიციულ არდგილს წჷმარინუანდჷწჷმარინუანდჷნ.<ref>Bingham 1922, გვხს.334.</ref> მენცარეფიშე უმოს ბოლო ხანეფს ტარებულმუკოჸონაფილ არქეოლოგიურ გჷმორკვიეფქ ოძირუ, ნამდა მაჩუ-პიქჩუ იმპერატორ [[პაჩაკუტი]]შ მუმალონი რდჷრდჷნ.<ref name="Wright Valencia 1"/> თაშ ხოლო, [[ერუანული გეოგრაფიული ჯარალუა|ერუანული გეოგრაფიული ჯარალუაშ]] მენცარ [[იოჰან რაინჰარდი|იოჰან რაინჰარდიქ]] წჷმარინუ თიშ ნტკიცალუანტკიცება, ნამდა თე არდგილქ ეშაგორილქ იჸუ მუში დვალაფაშორენი დო ალაზიმაფათ ხეუმუთხჷმუ ლანდშაფტიშ, მაგალითოსამანგათ გვალეფიშ გეშა, ნამუეფით თეში რე ინორანწკილი, ნამდა მეურე ინკეფშო შანულამ [[ასტრონომია|ასტრონომიულ]] მოლინეფს.

იოჰან რაინჰარდის ჯერს, ნამჷდა მაჩუ-პიქჩუ [[ინკეფი]]შ წიმინდე რელიგიური ძეგლი რდჷ. თე თეორია უმოსო მუშთიშ დვალაფაშორენიშ გეშა რე წჷმორინაფილი. რაინჰარდი მუსთის „წიმინდე გეოგრაფიათ“ იშინუანს, თიშენი, ნამუდა ძეგლი გვალეფით რე გოხურგილი, ნამუეფსჷთ თე დიხას თინეფს ორდო მახორუ კულტურეფიშ რინას დიდი რელიგიური დოხარგუა უღუდჷ. გვალაშ უმაღალაშ [[უაინა-პიქჩუ|კონკას]], ნამუშ ჯოხოსჷთ მაჩუ-პიქჩუ ატარენს, რე „ხელუანური პლატფორმეფი, ნამუეფსჷთ რელიგიური ფუნქციეფი უღუ, მუთ ნათელო იძირე ინკეფიშ რიტუალეფს“ (რაინჰარდი 2007). თენა რაინჰარდიშ არძაშე დჷმაჯერაფალი ნტკიცალუა რე, თიშენი, ნამუდა თე ტიპიშ ქუალეფიშ ნწყუალა ხვალე რელიგიურ არდგილეფს რე ძირაფილი, მუთ კარაკანი მიოწურუანს თე ძეგლიშ რელიგიურ დოხარგუაშე.<ref>Reinhard, Johan 2007 Machu Picchu: Exploring an Ancient Sacred Center. Regents of the University of California, Los Angeles.</ref> მაჟირა თეორიაშ მიმათხოზეეფი მირჩქინანა, ნამჷდა მაჩუ-პიქჩუ ინკეფიშ ''ლიაქტა'' რდჷ — დოხორალა, ნამუსჷთ ეჭოფილი რეგიონიშ ეკონომიკაშ კონტროლშო ეკიდჷნდეს. შხვა თეორია ანტკიცენს, ნამდა თინა შილებე ჯიხა ჸოფედჷკო ინკეფიშ ცივილიზაციაშ წოხოლე ღოლამირი საზარელი დჷნოშურიშ კრიმინალეფშო. ხოლო ართი ალტერნატიული თეორია ვარაუდენს, ნამჷდა მაჩუ-პიქჩუ [[ოფუტეშ მეურნობა|საოფუტო-სამეურნო]] სატესტო სადგჷმი რდჷ. თაქ შელებუანი რდჷ ბრელი შხვანერი კულტურაშ ტესტირაფა მიარე შხვადოშხვა მიკროკლიმატის, მუშ შელებასჷთ დვალაფაორენი დო ტერასეფი ირზენდჷ. დიდი მუდანობათ მუნაწიშ მეღება მუშო ოკო რაგადი ვა რდჷ შელებუანი, მარა თეთ ინკეფს შეულებუდეს გუთანჯჷდესკო, სო მუ კულტურა მუჸონაფუდესკო. თაშნეშე რე თეორია, ითამ ნოღა ღორონთეფიშ დარინალო ვარა მაფეფიშ კორონაციაშო რდჷ ეკიდილი.<ref>Weatherford 1988, გვხს. 60–62.</ref>

[[1911]] წანაშ [[24 კვირკვე|24 კვირკვეს]], სამენცარო ჯარალუას [[ჰირამ ბინგემი|ჰირამ ბინგემქ]] მაჩუ-პიქჩუშა მეგირაფაშ გეშა ოჩინებაფუ. [[იელიშ უნივერსიტეტი]]შ პროფესორი, ამერიკალი ისტორიკოსი ბინგემი ნოღა [[ვილკაბამბა (პერუ)|ვილკაბამბას]] გორჷნდჷ — ინკეფიშ ეკონია დუდიშმითაფორაფუს [[ინკეფიშ ეჭოფუა ესპანარეფშეესპანარეფიშით|ესპანარეფშეესპანარეფიშით ინკეფიშ ეჭოფუაშ]] ბორჯის. არეალიშ მუკი-მუკის თინა წანეფიშ მალობას შარენდჷ დო რკვიას აწარმენდჷ. ართ დღასჷთ, მაჩუ-პიქჩუჸურე ბინგემს აბანობურ, 11 წანერ [[კეჩუა (კათა)|კეჩუა]] ბოშიქ — პაბლიტო ალვარესიქ აწაჸუნჷ.<ref name="Wright Valencia 1"/><ref name="MachuPicchuHistory">{{cite web|url=http://www.ourworldwonders.com/MachuPicchu/History.htm|title=Machu Picchu History|publisher=ourworldwonders.com|accessdate=2011-10-27}}</ref> თე ბორჯიშო, მაჩუ-პიქჩუშ კანკალე სტრუქტურას [[კეჩუა (კათა)|კეჩუაშ]] ფანიეფს დუხორჷდეს.

მაჩუ-პიქჩუ წყარმალუ [[ურუბამბა (წყარმალუ)|ურუბამბაშ]] ლეხერიშ ჟი იდვალუაფუ, ნამუთ მუსთის სუმ განშე გარტყჷულუანსჷ, წყარმალუ ჸურე ვერტიკალურადვერტიკალურო ინულირი 450 მეტრიანი [[კლიფი|კლიფეფით]]. ოჭუმარობათ, წყარმალუშე ნირსი ეშმეკინანს.<ref name="Wright Valencia 1"/> ნოღაშ აბანდვალა ოურდუმე საიდუმლოებას წჷმარინუანდჷ, ტომბა გარამეფი დო გვალეფი გოსოფურ ორთაშობურ თხილუას უნარღელჸუნდჷ. წყარმალუ ურუბამბას, პონგო-დე-მანიკეშ კანიონს გოდვალირი ინკეფიშ ხინჯი ინკეფიშ არმიაშო მაჩუ-პიქჩუშ ფულირი მინალი რდჷ. ნოღაშ ბჟადალ განშე ხოლო რდჷ ეკიდილი შხვა სუმსჷმეტამი ხინჯი, თი არდგილს, სოდეთ გარამიშ დუდის ეპონილი კლიფეფი ართიანს 6 მეტრას ეხოლებუნა.