უბიხეფი
უბიხეფი (დორხველი ჯოხოდვალა — თ°ახჷ, აფხ. Тәахы) — კათა, ნინათ, კულტურათ დო ჸოფათ ომოჯგირჷნა აფხაზეფს, ადიღალეფს, ჩერქეზეფს. XIX ოშწანურაშ 60-იან წანეფშახ ოხორანდეს (დოხოლ. 25 ვთშ. ადამიერი) უჩა ზუღაშ კავკაციონიშ წყარპიჯიშ წყარმალუეფს შახეშ დო სოჭიშ შქას. მეჸუნდეს დიხაშხანდუას, მებაღობას დო გინორჸური მეჩხოლარას.
XIX ოშწანურაშახ, უბიხეფიშ გეშა ჭარილ წყუეფს დახე მუთუნნერი ჩინება ვა რე თხილერი, დო ვემუოკოროცხანთ კანკალე მოშარეშ (ევლია ჩელები, პ. პალასი, ი. გიულდენშტედტი...) დღარეფს-და, ნამუეფსჷთ ამარ-ემერ აფხვადჷნა ზოხო ზიტყვეფი დო გჷმნარაგადეფი, მარა, რჩქვანელობურო, შხვა ნინაშ მასალას აკობრანძილი რე, თიშ გეშა, ნამჷ-და მოშარეეფიშ უმენტაშალა თინეფს ჩერქეზ აბაზ ტომეფო მირჩქინანდჷ.
თინჩალი ბორჯის, მახორობა დიხაშხანდუაშ დო გინორაჸური მეჩხოლარას მეჸუმდჷ. ხილიშ ბაღეფით ჯოხოგოლაფირი რდჷ ვარდანეშ ვე. კანკალე ტომი ვაჭრუასჷთ ოწიუდჷ. ვაჭრენდეს თარო თურქეთწკჷმა. უბიხეფიშ ნიშეფი რეგულარულ რეისეფსჷთ არსულენდჷ.
ვაჭრუა აფართენდჷ უბიხეფიშ თოლონჭუს, დო თინეფს არძენდჷ შილებუამობას, უმოს ტომბას ქჷდუკვირებუდესკო მა-19 ოშწანურაშ დაჭყაფუს გოჭყაფილჷ ღუნჭილ სიტუაციას.
ათე ბორჯიშო რუსეთიშით კავკაციაშ დაჸუნაფალო გოჭყაფილჷ ლჷმაშ, ნიკოლოზ I-შ რაგადით, ღანკი რდჷ „...გვალარეფიშ საბოლა ნორუა დო ურჯეფიშ საბოლა მოჯალაგუა“. ქოთ მართალო, გვალე მალას, კავკაციაშ დაჸუნაფალო დოჭყაფილჷ ბურჯაფიქ ხანგჷნძე, უკონწარაშ ლჷმაშა გეგნორთჷ, ნამუქჷთ ოთხ ვითური წანაშე უმოს ხანს გეგჷნძორჷ. არძაშე უდირაკუეფი ათე ლჷმას ზუსტას უბიხეფი რდეს. მოჯგირე ტომეფწკჷმა, პირველ რანწკის, აბაძეხეფწკჷმა აკოკათელეფი, თინეფი ჯგირო ნარწაფა რაზმეფს წჷმარინუანდეს, ნამუეფჷთ ირო ზათი რდეს ნტერშა გიონთხაფუშო დო თიშ აკორაჸუაშო. მენტებაშ ბორჯის ოწორეშის რდეს, დო უკახალე არძაშე ბოლოს იკინანდეს. ბურჯაგეფს მუში დუდგინოდვალუათ დო ქომოლუათ აწმარენჯის შიშის ენმახუნუანდეს. გიშაკერზაფილი ჯიქინით გიშეგორუაფუდჷ საშეშ ტომი, ნამუთ წყარმალუეფიშ — საშეშ (სოჭი) დო ხამიშიშ (ხოსტაშ) შქას ოხორანდჷ.
ანდაწანიან მაშულიდარჷ ლჷმაქ მუში შედეგი მიღჷ, თის ვართ ყირიმიშ ლჷმაშ ბორჯის სუმ წანიან მოსვანჯაქ მეხვარჷ. ლჷმა დალიას მეთმიაკინუდჷ. ლჷმაშ დალიაშ უციო პიჯალას მეფაშ გამაშ, კაბეტი თარიშ არზით, „ბჟაეიოლ უჩაზუღაპიჯიშ ედომუშამი გინოწმინდუა დო გვალარეფიშ თურქეთშა გინოხორაფა“ წჷმარინუანდჷ.
შაფსუღეფიშ დო აბაძეხეფიშ საბოლა მოჯალაგუაშ უკული, ბორჯაკქ უბიხეფშა ქჷმორთჷ. 1864 წანაშ წანაშ მელახიშ თუთას რუსეთიშ ჯარქ, გენერალ ვ. გეიმანიშ მეჯღვერობათ წყარმალი პსეზუაპსე გეგნორთჷ. ჭყანიერ მენტებას უბიხეფიშ დიხოლიშ ეჭოფუაქ მაჸუნჷ. 25 მელახის, ჯარქ გეჭოფჷ საშე — უბიხეთიშ ცენტრი. დოჸუნაფილჷ მახორობას გჷმუცხადეს გეჸვენჯი:
არძა, მიდგა მიღენდჷ თურქეთიშ სულთანიშ ზიტყვასქვილს, გეგნოხორედუკო-ოკო ოსმალეთიშ იმპერიაშა, უდუჸონებუო დობარგელედუკო-ოკო სუმი წყარმალუშ: შახეშ, ვარდანეშ დო საშეშ ნადუწკჷმა, ზუღაშ წყარპიჯის. თინეფს, ნამუეფსჷთ ოკოდჷ, რუსეთიშ თარობაწკჷმა მურაგადუდესკონ დო თეშნერო, კავკაციას ქჷდოსქილადესკონ, ზიტყვასქვილი მიაჩამუდეს, ყუბანიშ იშო ქჷდიხორეკონ. თეჯგურა კორინი სუმონეჩშახ ფანიაქ ისხუნუ. თინეფშო დახორინალი ოკო გეგშურთუდესკო, მარა უკული თინეფი თეურეშეთ უმოს შორს, კოსტრომაშ გუბერნიაშა გეგნახორეს. უბიხეფიშ მორჩილ ნორთიქ ქაკათჷ ადიღალ კათას დო აფხაზეფს. არძა გინოხორინელქ, ასიმილაცია გჷნიცადჷ კაბეტ კათეფწკჷმა დო მიოდინუ მუში იდენტობა.
ქოძირით თაშნეშე რედაქტირაფა
რესურსეფი ინტერნეტის რედაქტირაფა
- Убыхский раздел на Сайте черкесской культуры
- უბიხური ნინა Archived 2009-09-06 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
- Убыхские пословицы Archived 2009-09-06 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
- История адыгов (черкесов), убыхов и абхазов (абазин) Archived 2019-04-17 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.