უზბეკეთი
უზბეკეთი (უზბ. - O'zbekiston, უოზბეკისტონ ვარდა უზბ. - O'zbekiston Respublikasi, უოზბეკისტონ რესპუბლიკასი) — სახენწჷფო, იდვალუაფუ შქა აზიაშ ცენტრალურ ნორთის. სახენწჷფოშ ჯოხოდვალეფი „უზბეკეთიშ რესპუბლიკა“ დო „უზბეკეთი“ ართშანულობაშიე[1]. მახურგე სახენწჷფოეფი: ბჟაეიოლშე — ყირგიზეთი; ოორუე-ბჟაეიოლშე, ოორუეშე დო ოორუე-ბჟადალშე — ყაზახეთი; ობჟათე-ბჟადალშე დო ობჟათეშე — თურქმენეთი; ობჟათეშე — ავღანეთი დო ობჟათე-ბჟაეიოლშე — ტაჯიკეთი.
| უზბეკეთიშ რესპუბლიკა O‘zbekiston Respublikasi უზბეკეთი |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| ჰიმნი: უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ ერუანული ჰიმნი |
||||||
.svg) |
||||||
| ნანანოღა | ტაშკენტი / | |||||
| უკაბეტაში ნოღა | ტაშკენტი, სამარყანდი, ბუხარა, ნამანგანი, ფერგანა, ანდიჟანი, კარში, ნუკუსი, ურგენჩი, კოკანდი | |||||
| ოფიციალური ნინა(ეფი) | უზბეკური | |||||
| თარობა | საპრეზიდენტო რესპუბლიკა | |||||
| - | პრეზიდენტი | შავკათ მირზიიოევი | ||||
| - | პრ.-მინისტრი | ნიგმატილა იულდაშევი | ||||
| ფართობი | ||||||
| - | გვალო | 447,400 კმ2 (56-ა) | ||||
| - | წყარი (%) | 4.9 | ||||
| მახორობა | ||||||
| - | 2005 ფასებათ | 26,593,000 (44-ა) | ||||
| - | მეჭედალა | 59 ად ად/კმ2 (136-ა) | ||||
| ედპ (ჸუპ) | 2005 ფასებათ | |||||
| - | გვალო | $50.395 მილიარდი (74-ა) | ||||
| - | ართ მახორუშე | $2,283 (145-ა) | ||||
| აგი (2007) | 0.702 (ოშქაშე) (113-ს) | |||||
| ვალუტა | სუმი (UZS) |
|||||
| ქიანაშ კოდი | UZB | |||||
| Internet TLD | .uz | |||||
| ოტელეფონე კოდი | +998 | |||||
უზბეკეთი ნეიტრალური სახენწჷფო რე[2].
ჯოხოდვალა რედაქტირაფა
- ოფიციალური: უზბეკეთიშ რესპუბლიკა.
- ერუანული: Ozbekiston Respublikasi.
ისტორია რედაქტირაფა
თარი სტატია: უზბეკთიშ ისტორია.
უზბეკი კათაშ ისტორია მეჭედელო რე მიკორსხილი ცენტრალური აზიაშ შხვა თურქი კათეფიშ ისტორიაწკჷმა დო ასეიანი უზბეკეთიშ ხურგას გალე გინანჭუ. ასეიანი უზბეკეთიშ ტერიტორიას, მაართა სახენწჷფოეფიშ დორსხუაფა ჩქინ ერაშახ VIII—VII ოშწანურეფს ორხველჷ, მუჟანსით აკიხანდჷ თიჯგურა სახენწჷფოეფქ მუჭოთიე: ხორეზმი დო ბაქტირია. ასეიანი უზბეკეთიშ ტერიტორიაშ უჯვეშაში ნოღეფიე - ტაშკენტი, ბუხარა, სამარყანდი, ხივა, შაჰრიბსიაბზი, კარში, ტერმეზი დო მარგილანი.
ჩქინ ერაშახ 329—327 წწ. ალექსანდრე მაკედონარქ გეჭოფუ სოგდიანა დო ბაქტირია, ოსურო ქჷმიონჷ როქსანა, ბაქტირიაშ აკანური მართუშ ოსურსქუა.
ჩქინ ერაშახ IV ოშწანურას, ჯვეში ხორეზმიშ გოპეულუაქ დიჭყჷ. 305 წანა-შე 995 წანა-შახ, ხორეზმის მართჷნდჷ აფრიგიდეფიშ ხორეზმშაჰეფიშ დინასტია.
VI—VII ოო. ასეიანი უზბეკეთიშ ტერიტორიაშ ნორთი სოგდიანაშ დო ბაქტირიაშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ, ნამუეფით ნომინალურო მიკობუნელი რდეს თიურქულ კაგანატის დო სასანიდურ იმპერიას.არაბეფიშე ეჭოფუაშ უკული არაბეფიშ ხალიფატიშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. ერუანულ-გჷმადუდიშულაფარ ყარაფიქ გაჭყჷ თიჯგურა აკანური დინასტიეფი, მუჭოთიე - ტახირიდი დო იაკუბიიონი. IX ოშწანურაშ მაჯია ნაანთხალშე, სამანიდეფქ ქუდარსხუეს სამანიდეფიშ ზოხორინელი სახენწჷფო, მოვაროუნახრიშ დო ხოროსონაშ ტერიტორიეფიშ აკოართიანაფათ. სამანიდეფიშ მართუაშ ბორჯის, ფორმირებულქ იჸუ სახენწჷფოშ მართუაშ (სამინისტრო) ოსხირეფქ, ნამუთ არსებენდჷ X ო. დაჭყაფუშა. თიმ ბორჯის გოპეულერი რდჷ თე რეგიონიშ მენცარობა, კულტურა დო პოეზია.
პოლიტიკური მონწყუალა რედაქტირაფა
.jpg)
სახენწჷფობურობა
- 21 გჷმათუთა 1989 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ სახენწჷფო ნინაშენი კანონიშ მეღება
- 24 მელახი 1990 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ პრეზიდენტიშ პოსტიშ მიშაღალა
- 31 მარაშინათუთა 1991 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ სუვერენულ სახენწჷფოთ გჷმოცხადაფა
- 1 ეკენია 1991 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ ზოხორინალაშ დღა
- 18 გერგობათუთა 1991 წ. — სახენწჷფო შილაშ დანტკიცება
- 29 ქირსეთუთა 1991 წ. — ოარძოკათეთ გიშაგორილიე უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ მაართა პრეზიდენტი
- 2 მელახი 1992 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაქ გოეროშ აკოდგინალუაშა გემიშართჷ
- 2 კვირკვე 1992 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ სახენწჷფო შილაშ დანტკიცება
- 8 ქირსეთუთა 1992 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ კონსტიტუციაშ მეღება
- 10 ქირსეთუთა 1992 წ. — უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ სახენწჷფო ჰიმნიშ დანტკიცება
- 1 კვირკვე 1994 წ. — ერუანული ვალუტაშ მიშაღალა
უზბეკეთი, კონსტიტუციაშ მეჯინათ — სამართალებური დემოკრატიული სახენწჷფო რე. სახენწჷფოშ მადუდე — პრეზიდენტი. უზბეკეთიშ სახენწჷფო წუმმარინაფალი ორგანო რე - ოლიი მაჯლისი, ნამუთ ახორციელენს კანონდუმადვალე ხეშუულებას. უზბეკეთიშ ოლიი მაჯლისი აკმოდირთუ ჟირი პალატაშე — კანონდუმადვალე პალატა (გიმენი პალატა) დო სენატი (ჟიშენი პალატა) (უზბეკეთიშ რესპუბლიკაშ კონსტიტუცია, დ. 18, ხს. 76). უზბეკეთიშ ემაჸონაფალი ხეშუულებაშ ორგანო, ნამუთ უნჯღვერს ეკონომიკაშ, სოცილაურ დო შურიელი სფეროეფიშ, კანონეფიშ ეჸონაფაშ, მაჯლისიშ შხვა გინოჭყვიდირეფიშ, უზბეკეთიშ პრეზიდენტიშ ზოჯუეფიშ დო განკარგულებეფიშ ეფექტურ ფუნქციონირაფას რე - უზბეკეთიშ მინისტრეფიშ კაბინეტი
პოლიტიკური პარტიეფი
- 1991 წ. — უზბეკეთიშ ერუანულ-დემოკრატიული პარტია (უედპ) — უზბეკეთიშ კომპარტიაშ ყარაფი
- 1995 წ. — სოციალ-დემოკრატიული პარტია „ადოლატი“
- 1995 წ. — დემოკრატიული პარტია „მილიი ტიკლანიში“
- 2000 წ. — ერუანულ-დემოკრატიული პარტია „ფიდოკორლარი (2008 წ. დაჭყაფუს პოლიტიკურ პარტიეფქ „მილიი ტაკლანიში“ დო „ფიდოკორლარი აკიართეს ართ პარტიული ჯოხოშ გიმე - „მილიი ტიკლანიში“)
- 2003 წ. — უზბეკეთიშ ლიბერალურ-დემოკრატიული პარტია (ულდპ)
- 2008 წ. — ჯარალური გოართოიანაფა უზბეკეთიშ ეკოლოგიური ყარაფი
2004 წანაშ 26 ქირსეთუთაშ გიშაგორუეფიშ შედეგო, პარლამენტშა გენნორთეს ულდპ, უოდპ, „ფიდოკორლარი“, „ადოლატი“, „მილიი ტიკლანიში“.
2009 წანაშ 27 ქირსეთუთას იტარჷ პარლამენტიშ გიმენ პალატას; ართბორჯულო იტარჷ გიშაგორუეფქ აკანურ, რაიონულ დო ონოღე ოკათე სხუნუეფს.
გეოგრაფია რედაქტირაფა
თარი სტატია: უზბეკეთიშ გეოგრაფია.
ქიანა იდვალუაფუ ცენტრალურ აზიას. უზბეკეთის უხურგანს გეჸვენჯი ქიანეფი: ყაზახეთი, ყირგიზეთი, ტაჯიკეთი, ავღანეთი დო თურქმენეთი. ფართობი - 447 400 კვ.კმ. ტერიტორიაშ ხვალე 10%-იე ოფუტეშ მეურნობაშო გიმირინენ ფერი. თარი წყარმალუეფიე - სირდარია, ამუდარია დო ზარაფშანი. თაქ იდვალუაფუ არალიშ ზუღაშ ობჟათე ნორთი. მოსოფელს, უზბეკეთი რე ართართი თი ჟირი ქიანაშე (მაჟია ლიხტენშტაინიე), ნამუსჷთ ზუღაშა გიშალი ვაუღუ ვართ უშუალოთ დო ვართ მახურგე ქიანაშჸურე.
ხურგეფიშ სიგჷრძა — 6221 კმ.
გჷნძარობა: ოორუეშე ობჟათეშა 925 კმ, ბჟადალშე ბჟაეიოლშა 1400 კმ.
უმაღალაში აბანი ზუღაშ დონეშე: სიმაღალე 4643 მ (გისარიშ ქჷნდჷრი). უდაბალაში აბანი ზუღაშ დონეშე: მინბულაკიშ რზენი — −12,8 მ (ტიოზი ყიზილკუმი).
კლიმატი უცე კონტინენტალურიე. ოშქაშე ტემპერატურა: ღურთუთაშ — +4 °C-შე −8 °C-შახ, კვირკვეს — +22 °C-შე +32 °C-შახ.
უზბეკეთიშ ორთა მიარეფერუამიე, მარა ქიანაშ უმენტაში ტერიტორია ნორთობურო ორინეთ ვარე ჯგირი: ტიოზეფიშ, სტეპეფიშ დო გვალეფიშ გეშა. უზბეკეთიშ ნოღეფი, ნამუშ ელმოლს იხორუქიანაშ მახორობა, იდვალუაფუ წყარმალუეფიშ რზენეფს[3].
სახენწჷფო რედაქტირაფა
- სახენწჷფო სისტემა - გოვითარაფონი დემოკრატია.
- სახენწჷფოშ მადუდე - პრეზიდენტი ისლამ კარიმოვი (1990 წანაშე).
- კანონდუმადვალუ ორგანო - ართპალატიამი პარლამენტი (250 მაკათური).
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დორთუალა რედაქტირაფა
თარი სტატია: უზბეკეთიშ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დორთუალა.
უზბეკეთი აკმოდირთუ ყარაყალპაკეთიშ რესპუბლიკაშე (ქძ. რუქას — 14), აკანეფშე (უზბ. - viloyat), ოფუტე ტიპიშ რაიონეფშე (უზბ. - tuman), ონოღე ტიპიშ რაიონეფშე, აკანური მიკობუნალაშ ნოღეფშე, რაიონულ მიკობუნალაშ ნოღეფშე, ოფუტეეფშე (კიშლაკეფშე დო აულეფშე). უზბეკეთიშ ნანანოღა — ნოღა ტაშკენტი (რუკას — 1), ცენტრალურ მიკობუნალაშ ნოღაშ სტატუსი უღუ. უზბეკეთიშ აკანეფი:
- ანდიჟანიშ აკანი (2)
- ბუხარაშ აკანი (3)
- ჯიზაკიშ აკანი (5)
- ყაშკადარიშ აკანი (8)
- ნავოიაშ აკანი (7)
- ნამანგანიშ აკანი (6)
- სამარყანდიშ აკანი (უზბეკეთი)სამარყანდიშ აკანი (9)
- სურხანდარიშ აკანი (11)
- სირდარიაშ აკანი (10)
- ტაშკენტიშ აკანი (12)
- ფერგანაშ აკანი (4)
- ხორეზმიშ აკანიь (13)
| ნოღა | მუდანობა<br/მახორობა ვთშ. ადმ. 1.01.2014-შო[4] |
|---|---|
| ტაშკენტი | 2 352,9 |
| სამარყანდი | 509,0 |
| ნამანგანი | 475,7 |
| ანდიჟანი | 403,9 |
| ნუკუსი | 295,2 |
| ბუხარა | 272,5 |
| ფერგანა | 264,9 |
| კარში | 254,6 |
| კოკანდი | 233,5 |
| მარგილანი | 215,4 |
| ანგენი | 175,4 |
| ჯიზაკი | 163,2 |
| ჩირჩიკი | 149,4 |
| ურგენჩი | 137,3 |
| ტერმეზი | 136,2 |
| ნავოი | 134,1 |
| ალმალიკი | 121,1 |
| შაჰრისიაბზე | 100,3 |
მახორობა რედაქტირაფა
თარი სტატია: უზბეკეთიშ მახორობა.2014 წანაშ 1 ღურთუთაშ მუნაჩამეფით, უზბეკეთიშ მახორობა რე -30 მილიონშე მეტი ადმ., თაჸურეშე 51 % — ონოღე მახორობა რე დო 49 % — ოფუტე.
დემოგრაფია რედაქტირაფა
- მახორობა - 25.981.000 (2003), თენეფს შქას 80% უზბეკი, 5,5% რუსი, 5% ტაჯიკი, 3% ყაზახი, 2,5% ყარაყალპაკი, 1,5% თათარი.
- სახენწჷფო ნინა - უზბეკური. შხვა ნინეფი - რუსული, ტაჯიკური.
- რელიგია - ისლამი.
- ნანანოღა - ტაშკენტი (2.155 ვითოში).
- დიდი ნოღეფი - სამარყანდი (375), ანდიჯანი (354), ნამანგანი (432), კოკანდი (136), ბუხარა (272), ნუკუსი (262), კარში (226), ფერღანა (220).
ეკონომიკა რედაქტირაფა
უზბეკეთი დიდარიე მინერალური რესურსეფით - ორთაშობური გაზი, ნავთი, ქუანოშქერი, ორქო, ურანი, ვარჩხილი, ლინჯი, ტყვია და თუთია, ვოლფრამი, მოლიბდენი. ასე თე ქიანა, სიდიდათ ბამბეშ მა-3 ექსპორტიორიე მოსოფელს. თიშ საექსპორტო კალათის შანულამიე გაზი, ორქო, ქიმიკატეფი, ხოლო ოჭკომალი პროდუქტეფი, ლითონეფი, საფეიქრე ნაწარმი. ერუანული ვალუტა - სუმი (UZS);
უახალაში ისტორია რედაქტირაფა
1991 წანას გეგმიცხადჷ უზბეკეთიშ ზოხორინალაქ. რე ზსწ-შ დო შხვა რეგიონული დო საფინანსე ორგანიზაციეფიშ მაკათური.
კულტურა რედაქტირაფა
- არქიტექტურა: იჩან-ყალა, ბუხარაშ დო შაჰრისიაბზიშ ისტორიული ცენტრეფი, სამარყანდი;
- ლიტერატურა: უზბეკურ-ყაზახური ეპოსი - ალფამიში (XIX-XX ოო.).
სქოლიო რედაქტირაფა
- ↑ Конституция Республики Узбекистан, гл. 1, ст. 1
- ↑ закон Республики Узбекистан «Об утверждении Концепции внешнеполитической деятельности Республики Узбекистан»
- ↑ შენგენიშ ვიზა Archived 2010-10-22 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
- ↑ Статистический буклет “О населении языком цифр”
