ყარაჩაალეფი
ყარაჩაალეფი — ოორუე კავკაციას თურქულნინამი ეთნოსეფჷთ ოხორანა, ნამუეფშე გიშაკერძაფილი აბანი ყარაჩაალეფს დო თინეფიშ უახოლაშ მოჯგირე ბალყარალეფს უკებჷნა. თინეფი გვალამი ქჷნდჷრიშ ცენტრალურ ნორთის ოხორანა.
ისტორია
რედაქტირაფაყარაჩაული ნინა ალთაურ ნინეფიშ ფანიაშ თურქული ბუნაშ ყივჩაღურ გიმენბუნას ორხველჷ. ყარაჩაალეფი დო ბალყარალეფი იალბუზიშ გვალაშ მუკი-მუკი ოხორანა. თე გვალა დახე ართ ნინაშა მორაგადე კათას ჟირ ნორთო გჷთმორთჷნს. ბჟადალი ნორთი ყარაჩაალეფს უკებჷა, ბჟაეიოლი — ბალყარალეფს. გუდაკოვიშ დჷნასქვით, XVIII ოშწანურაშახ ყარაჩაალეფი დო ბალყარალეფი თეხანური ბალყარეთიშ ტერიტორიას ბაქსანიშ ლეხერს ართიანიშ ხასჷლას ოხორანდეს. XVII-XVIII სოშწანურეფიშ ხურგის, ყარაჩაალეფქ ცენტრალური კავკაცია ქჷდიტუეს დო ოორუე-ბჟაეიოლ კავკაციას ყუბანიშ ოდუდეს დო თებედაშ ღანჩოს ქჷდიხორეს.
ყარაჩაალეფს ჭარალუა რუსული გრაფიკაშ ოსხირშა 1937 წანაშე უღჷნა. ანთროპოლოგიური მუნაჩემეფით, ყარაჩაალეფიშ ფიზიკური ტიპი ევროპეიდული რასაშ მაღალგვალამ კავკაციონურ ტიპის ორხველჷ. ყარაჩაალეფიშ მუშჯოხოდვალა რე ყარაჩაილილა.
ფაქტობურო ყარაჩაალეფი დო ბალყარალეფი ართი კათა რე, ართი ეთნოსი რე. რუსულ ომენცარე ლიტერატურას ეშანილი რე, ნამჷ-და თე ჟირ კათას ოართე გოჭყაფა, ართი ნინა, ოართე ისტორიული ჭარა, კულტურაშ ართობურობა უღჷნა, ნამუთ თიშ ოსხირს მარზენა, ნამჷ-და თინეფი ართ კათათ მიბრჩქინათჷნ. მარა, თეშ უმკუჯინალო, თინეფს ვა უღჷნა ართობური დუდიშ ჩინი. თისჷთ ეთმეშანჷნა, ნამჷ-და XIX ოშწანურასჷთ — ყარაჩაიშ დო ბალყარეთიშ შხვადოშხვა ჯარალუეფიშ მახორუეფსჷთ ვაუღჷდეს ოართე ეთნონიმი დო ართობური დუდიშ ჩინი. თინეფი თარო ჯოხოიდვალუაფჷა თი ლეხერეფიშ ჯოხოდვალეფით, ნამუ ლეხერეფსჷთ ოხორანა.
ყარაჩაალეფიშ კვირდუაშ ეთნიკური ტერიტორიაქ, მუჭოთ ინაკვარუ, მუსხირენშახ დითირჷ. თინეფს მინშა ყუბანიშ ლეხერიშ ოდუდე უკებჷდეს, მინშა — ბაქსანიშ ლეხერი.
ყარაჩაალეფი რწუმათ მუსლიმი სუნიტეფი რენა. თინეფქ ძალამ გვიან მიღეს მაჰმადიანალა. თინეფი დიდი ხანიშ გოძვენას აჯამეფი რდეს. ოშა-გოშას ყარაჩაალეფიშ მუდგაინი ნორთი ქირსიანობასჷთ ღებულენდჷ.
ყარაჩაალეფიშ თარი ომეურნე საქვარუა გეგია მეჩხოლარობა რდჷ (შხური, თხა, ცხენი, შხუ ქალამი ორინჯი). ორინჯის ზარხულს ყარაჩაალეფი გვალაშ ოდიარუეფშა ორაჸანდეს, ზოთონჯის — ტყაშ პიჯეფს, გვალეფიშ ობჟათე კართეეფს დო რენეფს იჯარათ ეჭოფილ დიხეფს ოდიარუანდეს. ნჯგელამონტყორამეფიშ შქას ყარაჩაული ჯიშიშ შხური ართ-ართი საუჯგუშო რდჷ. თინა მაღალხარისხიანი ხორცით დო ბჟათ გიშეგორუდჷ. აბანობური ჯიშიშ ცხენი ხვალე გიოხუნალო ვარჷნ, თაშნეშე კავალერიასჷთ გჷმირინუაფუდჷ. რსული ურზალაშ პიჯალეფს მონკა ლინჯიშ გინაღალარო, გჷრჷნი დახე უთირუე რდჷ.
შხუ ქალამი ორინჯის ობჟათე დო ოორუე კავკაციაშ რზენეფს გიმოჩანდეს. მონტყორშე აკეთენდეს ნაბადეფს დო ქუდეფს, შხურიშ ტყებშე — ფაფახეფს, ქუნჩეფს დო მადვალარეფს.
ყარაჩაალეფს ნართული გინოჩამეფი დო ისტორიული ხასიათიშ ბირეფი უღჷდეს, ნამუეფსჷთ გინოჩამილი რე კათაშ ისტორიული ჭარა, გემანთხაფალეფიშ სააწმარენჯო ბურჯაფეფი. ყარაჩაალეფიშ გჷმორინაფონი ხელუანობაშ ორნამენტიკას ჯას, ქუას, ყვილს, მეტალს ჩანარული დო ზოომორფული მოტივეფი უმოს რდჷ, ნამუეფსთ თოჸუჯი მიახვილჷ კავკაციურ-თურქულ გენეტიკურ ურთიართობეფს. ყარაჩაალი კათაშ რინას დიდი შანულობა უღუდჷ ეტიკეტის. მიარემუდანამ ოკათე დღახუეფს თაშნეშე იმანჯებუდჷ მარულა, ჭყანამეფიშ რკინაფა, ქუაშ ჸოთამა, ომასკარადე ლაჸაფეფი, მონკეფიშ ეჭოფუა დო შხვა.
ლიტერატურა
რედაქტირაფა- როლანდ თოფჩიშვილი კავკასიაშ კათეფიშ ეთნოლოგია, ქთ.,2012