ჩინეთიშ ისტორია
ჩინეთიშ ისტორიაქ — უჯვეშაში ხენაჭარეფიშ მეჯინათ, დოხოლაფირო 3500 წანაშ კინოხ დიჭყჷ. ასეიანი ჩინეთიშ ოკათე რესპუბლიკა ართ-ართი უჯვეშაშ დო უთარაში თი ცივილიზაციაშე რე, ნამუეფით ასე ხოლო სქიდუნა დო გოვითარაფას აგჷნძორენა. კუშ ბაღას ნაძირეფი ხენაჭარეფი, ნამუეფით ჯვეშ ჩინურ ჭარალუას მოგენსჷნ, ითარიღებუ ჯვ. წ. 1500 წანათ. თე დინნაჭარეფიშ მეჯინათ, ჩინური ცივილიზაციაქ დოხოლაფირო 5000 წანაშ კინოხ დიჭყჷ ნოღა-სახენწჷფოეფიშ გჷმოქიმინუათ. მეღებული რე, ნამჷ-და ჩინეთი ართი დიდი ომაფეშ, იმპერიაშ გიმე დოხოლაფირო 2000 წანაშ კინოხ აკიართიანჷ. წჷმოძინელი დინასტიეფქ ქჷდარსხუეს ბიუროკრატიული კონტროლიშ სისტემა, ნამუთ მეშქაშალას არზენდჷ იმპერატორს უდუდებუდუკო გეოგრაფიულო ძალამი დიდი ტერიტორიაშა. თინაქ, ნამუშათ ასე ჩინეთიშ ცივილიზაცია უჯოხონან, იმპერატორი ცინ შიხუანდიშით დიჭყჷ, ჭარალუაშ სისტემაშ დანძალებური დოდგინაშ (ჯვ. წ. 200 წანას) დო კონფუციანიზმშა გერსხილი სახენწჷფო იდეოლოგიაშ (ჯვ. წ. 100 წანას) გჷმოქიმინუაშ უკული.
 | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ჯვეში | |||||||
| 3 მონარქი დო 5 იმპერატორი | |||||||
| სიაშ დინასტია ჯვ. წ. 2100–1600 | |||||||
| შანიშ დინასტია ჯვ. წ.1600–1046 | |||||||
| ჯოუშ დინასტია ჯვ. წ.1045–256 | |||||||
| ბჟადალი ჯოუ | |||||||
| ბჟაეიოლი ჯოუ | |||||||
| აფუნიშ დო დამორჩილიშ პერიოდი | |||||||
| მალიმორი სათაროეფიშ პერიოდი | |||||||
| იმპერიეფი | |||||||
| ცინი ჯვ. წ. 221 –206 | |||||||
| ხანიშ დინასტია ძვ. წ. 206 – ახ. წ. 220 | |||||||
| ბჟადალიშ ხანი | |||||||
| სინიშ დინასტია | |||||||
| ბჟაეიოლიშ ხანი | |||||||
| სუმმაფობა 220–280 | |||||||
| ვეი, შუ და უ | |||||||
| ძინიშ დინასტია 265–420 | |||||||
| ბჟადალი ძინი | 16 ომაფე 304–439 | ||||||
| ბჟაეიოლი ძინი | |||||||
| ობჟათეშ დო ოორუეშ დინასტიეფი 420–589 | |||||||
| სუიშ დინასტია 581–618 | |||||||
| ტანიშ დინასტია 618–907 | |||||||
| (მაჟირა ჯოუ 690–705) | |||||||
| 5 მონარქია დო 10 ომაფე 907–960 |
ლიაო 907–1125 | ||||||
| სუნიშ დინასტია 960–1279 |
|||||||
| ოორუე სუნი | ბჟ. სია | ||||||
| ობჟათე სუნი | ძინი | ||||||
| იუანიშ დინასტია 1271–1368 | |||||||
| მინიშ დინასტია 1368–1644 | |||||||
| ცინიშ დინასტია 1644–1911 | |||||||
| თეხანური ერა | |||||||
| ჩინეთიშ რესპუბლიკა 1912–1949 | |||||||
| ჩინეთიშ ოკათე რესპუბლიკა 1949–ასეშა |
ჩინეთიშ რესპ. (ტაივანი) 1949–ასეშა | ||||||
სიაშ დინასტია
რედაქტირაფა
მაართა დინასტია, ნამუშ გეშა ძალამი მერკე ინფორმაცია მიპალუაფუ რდჷ სიაშ დინასტია (ჩინ. 夏朝). თე დინასტიაშ ჸოფა ითარიღებუ მეხოლაფირო ჯვ. წ. 2200-ჯვ. წ. 1750 წანეფიით. ასეშა, უმენტაშობა ისტორიკოსეფი კოროცხჷნა, ნამჷ-და თე დინასტიაშ ჸოფა, ედომშამო მითი რე, მარა არქეოლოგიურ გონთხორუეფქ თე მეჯინაშა ეჭვი გემშეღჷ. თე დინასტიაშ ჸოფა-ვაჸოფურობა დოდასურაფას ხოლო მიარე არქეოლოგიური მეგორაფა დო გოთხორუას ოხვილჷ.
შანიშ დინასტია
რედაქტირაფა
მაჟირა დინასტია, ნამჷშ ჸოფა დოდასურაფილი რე, რდჷ შანიშ დინასტია (ჩინ. 商朝), ნამუთ ითარიღებუ ჯვ. წ. 1750-ჯვ. წ. 1040 წანეფით. რსებენს სუმი თარი ფაქტორი, ნამუქჷთ უციო რე მიჩქჷდან თე დინასტიაშ გეშა.
- თინა რდჷ არძა ბორჯიშ არძაშე გოვითარაფილი დო წჷმი ულირი ბრინჯაოშა მამუშებელი ცივილიზაცია.
- თე დინასტიაშ ნოსქილედეფი, მარზენა ჩინური ჭარალუაშ არძაშე ორდოშიანი დო რსულჸოფური მინუშეფს, ნამუეფით რსულებური რე ღეჯიშ ტყების.
- თე დინასტია რდჷ ალბეთ არძაშე ზისხირ-მოჸუმენჯე თი ბორჯიშო დო საართოთ შქაოშწანურეფშახიან პერიოდის. თინეფს არგამათ უჸორდეს ადამიერეფიშ გეწირუა. მაფა დოღურუდჷ-და, თინწკჷმა ოში ჭკორშე უმოსი აკათუდჷ თიშ ოთხორუეშის. კანკალეეფს, დიო დუდს კვათჷნდეს უკული ონთხორუეს დინმაჸათანდეს, კანკალეს — ბონას შურდგჷმილო თხორჷნდეს. თინეფი თაშნეშე ოკიბირალო ზალენდეს ადამიერეფს შხვადოშხვა რიტუალურ დო ცერემონიულ შვანეფს.
თე დინასტიას ძალამ ურცხი პატრილინიარული სისტემა უღუდჷ, თიშ მანგიორო, ნამჷ-და მუმას სქუაშო ქუდუტებუდუკო ხვისტან, მაფაშ წოდება გინმიშუ უნჩაში ჯიმაშე უკულაშშა. თიმ შვანს, მუჟამსჷთ არძაშე უკულაშ ჯიმა დოღურუდჷნ, ხვისტაშა ეშეშჷ ხანით არძაშე დიდი ბიძისქუა ვარდა მამდასქუა, ნამუთ უციოთ ქომოლი სქესიშ ოკო ჸოფედუკო.
ჭოუშ დინასტია
რედაქტირაფაბჟადალი ჭოუშ დინასტია (ჯვ.წ. 1100 - ჯვ.წ. 771)
რედაქტირაფა
შანიშ დინასტიაშ გინოგვარებაშ უკული, ჩინეთიშ მართუალაშა მორთჷ ჭოუშ დინასტიაქ (ჩინ. 周朝), ნამუქჷთ იარსუ ჯვ. წ. 1100-ჯვ. წ. 256 წანეფს. თე დინასტიაშ მართუალაშ პერიოდი ჟირ ნორთო ირთუ: ბჟადალი (ჯვ. წ. 1100 - 771 წანეფი) დო ბჟაეიოლი (ჯვ. წ. 771 - 256 წანეფი) ჭოუშ დინასტია. უმენტაში ისტორიკოსი დო მენცარი ფირქენს, ნამჷ-და ჭოუშ დინასტია უმოსო „ჩინური“ რდჷ, ვინდარო შანიშ. ხვალე თით, ნამჷ-და ჭოუშ დინასტიას მაფაშ (მამართალიშ) ტიტული მუმაშე სქუას გინაჩამუდჷ. თაშნეშე მერკეთ ოხვილდეს ადამიერეფიშ ოკიბირალი გეწირუას. მარა შანიშ დინასტიაწკჷმა ელაზჷმაფათ ნორკებო ჭყანიერეფი რდეს ბრონზეშ გჷმორინაფას. მორო ოშწანურეფი იკორინუ, სოიშახ ბჟადალი დიგურუანდჷ ბრონზეშ გჷმორინაფას თეშ, მუჭოთ ჭოუშ დინასტია. კანკალე მენცარს ჯერს, ნამჷ-და სიაშ, შანიშ დო ჭოუშ დინასტიეფი სუმი შხვადოშხვა კულტურა რდჷ, ნამუეფქჷთ თაშ დო თეშ, ართ პერიოდის გორჩქინდეს ჸვინთელი წყარმალუშ ვეს. ისტორიული დინნაჭარეფი თეს ასაბუთენა თით, ნამჷ-და სიაშ დინასტია ქჷდიჸუნუ შანიშ დინასტიაქ, უკული — ჭოუშ დინასტიაქ გიორჯგინჷ შანიშ დინასტიას.
სინანდულეს, ჭოუ ვამართნდჷ ედომუშამ თი ტერიტორიას, ნამუთ თინწკჷმა ჩინეთი რდჷ. თი ბორჯიშ ჩინეთი აკმოდირთუდჷ თაშ დო თეში ზოხორინელ ოთარეეფშე. ჭოუშ დინასტია — არძაშე ჭყანიერი ოთარეს მართჷნდჷ. თე ოთარე იდვალუაფუდჷ ჩინეთიშ ოთარეეფიშ ცენტრის დო ავითარენდჷ დო ეშემალი რზას გეთმიორინუანდჷ იამის, ნამუსჷთ ჩინარეფი უძახჷნა დორხველი ქიანას — შქა ომაფეს. ჭოუშ დინასტიაქ შილებუ თინჩალაშ გარზინაფა მუსხირენი ოშწანობაშ გოძვენას, მორო ჯვ. წ. 771 წანას, ბჟადალშე მულირ ბარბაროსეფქ აკორაბადეს ბჟადალი ჭოუშ ოთარე დინასტია. თე მარცხიშ უკული, ჭოუშ დინასტიაქ გეგნორთჷ ბჟაეიოოლშა, გვალო თექ იჸუ თე დინასტიაშ მართუალაშ პერიოდიშ ჟირი ნორთო გორთუალაშ ბაძაძიქ.
ბჟაეიოლი ჭოუშ დინასტია (ჯვ.წ. 771 - ჯვ.წ. 256)
რედაქტირაფაბჟაეიოლი ჭოუშ დინასტიას არგამათ გიოდოხოდჷ ნძალეფიშ დოდაღარაფაქ. ჭიეჭიეთ გჷმიქიმინჷ ახალი ფილოსოფიეფქ დო იდეეფქ. სუმი არზაშე შანულამი, ისტორიული გინაჯინუშე, რდჷ (რე) ტაოიზმი (ტაოიზმი), კონფუციანობა დო ლეგალიზმი.
- ტაოიზმი გეგაფილი რე ტაოშ გურაფას, ტაო შანენს რზას, (ჩინ. 到). ტაოიზმიშ უჯვეშაში წინგი რე „ტაო დე ჯინგი“ (რზა დო სასურია), ნამუთ ლაო-ძიქ ჭარჷ. მორო დონანდულაფირო ვარე ჩინებული ნანდულო ლაო-ძი ჯოხოდჷ დო ვარი თის, სართოთ ქორდუ ლაო-ძი-და დო რე დო ვარი თე წინგი ართი ავტორიშით ჭარილი. დაოისტეფს უჸორა თეჯგურა ფირქეფი დო პარადოქსული სხუნუეფი. სამანგათ: „ამბე კოჩიშენი, ნამუსჷთ გეთმიაძირედჷ, ნამჷ-და თინა რდჷ ფარფალია, მარა თის გაკურცხინჷ დო ფირქენდჷ მი რდჷ თინა, ადამიერი დო ვარ ფარფალია, ნამუსჷთ გეთმიაძირედჷ, ნამჷ-და თინა ადამიერი რდჷნ“. თენა რე ტაოიზმიშ კლასიკური სამანგა. ტაოიზმის გორკვიაფილი ჟიქიმინჯალა უღუდჷ ძენ (ზენ) ბუდიზმიშ გოვითარაფას.
- კონფუცი, ნამუთ ცხოვრენდჷ დოხოლაფირო ჯვ.წ. V ოშწანურას, კოროცხჷნდჷ, ნამჷ-და მორალიანი კოჩეფი ჯგირი მამართალეფი რენა, სასურია დო ადამიანობა ართ-ართი უთარაში მუშობურობა რე ხემანჯღვერეშო დო ლიდერიშო. კონფუციანონა, საართოთ რაგადანს თის, ნამჷ-და არძა ადამიერი ჯგირი რე დო ადამიანობა დო ჯგირობუა მიპალუაფუ თიმ შვანს, ადამიერქ მოგვენო ქირჯჷ-და. კონფუციქ დიდი ხვილაფა მეჩჷ თე „მოგვენობას“ (ანუ მოგვენი რჯებას). კონფუციანობა რაგადანს, ნამჷ-და იმპერატორი რე სამოთხეშ სქუა (სამოთხე — ბჟადალს აღიქმებუ მუჭოთ აბანი ცას, დო ბჟადალს თინა შანენს ღორონთიერ ჭყანას) დო თის უღუ სამოთხეშ მანდატი მართასჷნ.
- ლეგალიზმი მოურს კონფუციშ ართ-ართი მაგურაფუშ, ხუნ-ძიშ გურაფეფშე. ხუნ-ძინს წანდჷ, ნამჷ-და უმენტაშო ადამიერი დიო მუშ დუდშე ფირქენს, თაჸურეშე თინა ვა რე უბადო. თეშ გეშა ლეგალისტეფქ აკოქიმინეს კანონეფი, ნამუეფით გეუქექუანდეს კათაშ მართუას. კონფუციანობაშ დო ლეგალიზმიშ ფუნდამენტალური ღანკი რდჷ თი ბორჯის მონჩალირი ჩინეთიშ ხეახალი გოართიანაფა, უბრალეთ თინეფქ შხვადოშხვა მედგჷმი გეგშაგორეს. კონფუციანობა გეპონუდჷ ადამიანობას დო ჩეჟალას, ლეგალიზმი — გჷმირინუანდჷ რკინაშ ლიკვის. ლეგალიზმი თხილანდჷ თი ტექნიკეფს დო მოხუჯეფს, ნამუეფით გურიშხონარენდეს წინგეფიშ ჭუალას დო მოჯალაგუას, მეძობელეფს შქას აკონწყუმაშ ინსტიტუტის, ნოფული პოლიციას, მერკეთ, დოხოლაფირო თიჯგურა სტილიშ ინსტიტუციეფს, ნამუეფსჷთ მუმალს, არხო ისტორიას, გჷმირინეს ჰიტლერქ, სტალინქ, მაოქ დო შხვა დიქტატორეფქ.
ცინ შიხუანდი დო ცინიშ დინასტია
რედაქტირაფა
ჯვ. წ. 221 წანას, ჩინეთიშ მაართა იმპერატორ (თეიშახ არძა წიმოხონი დინასტიაშ მადუდეეფი დორხველ დუდს მაფეფს უძახჷდეს) ცინ შიხუანდიქ ედომუშამო ქჷდიჸუნუ მუსხირენი ოშობათ წანაშ გოძვენას ჸოფური ჩინეთი. თიში მოგება გოპიჯჷ ჟირი ბაძაძიქ:
- თინა რდჷ დუდგინოდვალირი ლეგალისტი (თეშ გინოდვალირი, ნამჷ-და მუთ ქიანას წინგი უღუდჷნ, ნამუთ თიქ მიპალჷნ, არძა დოჭუ დო მოჯალაგუ); ჸვილუნდჷ მუში გენერალეფს დო ოურდუმეეფს თიშ გეშა, ნამჷ-და თინეფქ დაგვიანეს აკოხვალამას (მარა თექ მუმალს თიშ მარცხიშ ბაძაძო გჷნირთჷ).
- ცინიშ სახენწჷფოს, დინასტიას, მიარე რკინა უღუდჷ, თეშ გეშა, რკინაშ ხანიშ პერიოდის, თინეფს ბრელით უმოსი რკინაშ ანჯარი უღუდეს, ვინდარო შხვა ოთარეეფიშ არმიეფს.
ცინიშ დინასტია შ(ჩინ. 秦) ბორჯის დიჭყჷ ჩინეთიშ დიდი კიდალაშ აკოგაფაქ. ფაქტობურო ჩინეთიშ კიდალას აკმაგანდჷ 5 დინასტია დოხოლაფირო 1800 წანაშ გოძვენას. დიჭყჷ ცინიშ დინასტიაქ დო გათუ მინიშ დინასტიაქ ჩქინი წანეფიშეჭარუაშ 1620 წანას.
ჯვ. წ. 210 წანას, ცინ შიხუანდიქ დოღურჷ, ნამუსჷთ მალას მაჸუნჷ დინასტიაშ აკოცჷმაქ ძალამი კურიოზული ბაძაძით. რევოლუცია დიჭყჷ ართ უბრალე ჯარიშკოჩიქ, ნამუსჷთ ქინიშ ზოჯუათ ღურათ საჯება მეუსაჯეს. თეშ ბაძაძი თინა რდჷ, ნამჷ-და თე ჯარიშკოჩის დეგვიანჷ ახალმოჭანაფილეფიშ მოჸონაფაქ, თიშ გეშა, ნამჷ-და ჭვემა ტაროსი რდჷ დო რზალეფი ძალამი ალეტებური რდჷ. ჯარიშკოჩიქ ქჷდიჸუნუ არძა თი ადამიერი, ნამუეფსჷთ თიწკჷმა ართო ღურა მეუსაჯესჷნ, გინორთა ქჷდუჭყაფდესკონ. თინეფი საბოლათ ოჭოფეს დო ომანგეთ დასაჯეს (დოჸვილეს), მორო თინეფიშ მუწნაჭყეფი რევოლუციაქ შედეგი გეგმიღჷ. ცინიშ დინასტიაქ აკოცჷ დო რზაქ განწყჷ ახალ, ხანიშ დინასტიას. კუნგ–ჰუ რდჷ თე დინასტიეფიშ მათხილარი ფილოსოფია.
ლიტერატურა
რედაქტირაფა- Abramson, Marc S. (2008). Ethnic Identity in Tang China. University of Pennsylvania Press, Philadelphia. ISBN 978-0-8122-4052-8.
- Ankerl, G. C. Coexisting Contemporary Civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. INU PRESS Geneva, 2000. ISBN 2-88155-004-5.
- Li, Xiaobing. China at War: An Encyclopedia (2012) in ebrary
რესურსეფი ინტერნეტის
რედაქტირაფა
- (ჩინური) Chinese Database Archived 2016-11-20 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. .
- (ინგლ.) Modernizing China.
- (ჩინური) Manuscript and Graphics Database Archived 2020-05-06 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. .
- (ინგლ.) A universal guide for China studies Archived 2012-11-29 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. .
- (ინგლ.) Oriental Style.
- (ინგლ.) Chinese Text Project.
- (ინგლ.) History Forum.