მუხურჩა (მარტვილიშ მუნიციპალიტეტი)

მუხურჩა — ოფუტე საქორთუოს, სამარგალო-ჟიმოლენი შონეშ აკანიშ მარტვილიშ მუნიციპალიტეტის, წყარმალუ აბაშაწყარიშ კვარჩხანი ოძგაშე, ზუღაშ დონეშე 80 მეტრაშ სიმაღალას. მარტვილშე დოშორაფილი რე 17 კმ-ით (რაიონული ცენტრი), აბაშაშე 18 კმ-ით (უხოლაში კინაშარაშ სადგჷმი), ქუთეშიშე 40 კმ-ით (უხოლაში აეროპოტი „კოპიტნარი“), ფუთიშე 69 კმ-ით (უხოლაში ონიშოლი).

მუხურჩა
მუხურჩა
ქიანა	საქორთუო
აკანი	სამარგალო-ჟიმოლენი შონე
მუნიციპალიტეტი	მარტვილიშ მუნიციპალიტეტი
ზუღაშ დონეშე	80 მ
მახორობა	372 (2014)

2014 წანაშ ეჭარუაშ მუნაჩემეფით ოფუტეს ოხორანს 372 ადამიერი. თაჸურეშე 189 კოჩი დო 183 ოსური. მუხურჩაშ ართ-ართი ჯინჯი ჯვეში თურეფი რენა: გახოკიეფი, ესვანჯიეფი, მაისაიეფი დო მინდილაიეფი. თენეფიშ გალე ოხორანა აბრამიეფი, აფაქიეფი, ბახიეფი, გაგუეფი, დამენიეფი, დიხამინჯიეფი, ესვანჯიეფი, თევდორაძეეფი, კვარაცხელიეფი, კეკელიეფი, კვიტატიანეფი, ლაბარტყავეფი, ღვინჯილიეფი, მელიეფი, რურუეფი, სანიკიძეეფი, ფოჩხუეფი, ყურუეფი, შავდიეფი, ძაგანიეფი, ჭიჭინავეფი, ჯანაშიეფი, ჯელიეფი, ჯღარკავეფი დო შხვეფი.

ოფუტეშ ჯოხოდვალაშ ისტორია

„გეოგრაფიული ჯოხოდვალეფიშ ენწყჷმას“ თე ტოპონიმი მებუნაფილი რე „მუხაწკჷმა“. თახმას ტოპონიმიშ ეშაუალარი ზიტყვა რე მუხური, ნამუთ მარგალურო ფონიას, კუნთხუს, კინოხვილირი აკანც შანენც. ტოპონიმი მუხური სამარგალოს ანდა რე დოფიქსირაფილი. სამანგათ სანაკიშ დო ჩხოროწყუშ მუნიციპალიტეტეფს რე ოფუტე მუხურიშ ჯოხოდვალათ. აბაშაშ მუნიციპალიტეტიშ ოფუტე ონტოფუშ ართი ფონია, მუხურიშ ჯოხოთ რე ჩინებული. გივი ელიავაშ ენწყჷმათ „მუხურჩა“, უჩა კუნთხუს შანენც, „უბედური, უჩა დო გჷნანწარი კუნთხუ, ფონია“. თიიშური გინოჩამაშ მეჯინათ, მუხურჩა ბანძაშ ართ ჭიჭე ელიურთი რდჷ, ნამუთ მულირი ნტერს მოუჯალაგუ. თეშენი თიშა უჩა ფონია ქიგეუდვალუნა. მაჟირა გინნაჩემუშ მეჯინათ, მუხურჩას ბრელი ღალუ მეურც, ათეშენ თქუანა მუხურჩანას. თე ეტიმოლოგია სითახმუეს ვამანგჷ, თიშენ ნამდა კილოთათ გეოგრაფიულ ობიექტის ჯოხოდვალა ვეგიადვალუ. შხვა გინოჩამათ, კომპოზიტი აკმიდგუმუ ჟირი ზიტყვაშე - მუხური ჩე. თაშინ ქუამი ფონია რე, ველეფი გინოორჩებულიე ქუალეფით. ორქა, მუხურჩაშ დო ვედიდკარიშ ლაბარას დასურო ახასიათენს ქუალამობა, თეშენი მუნაწით გერსამი რე. ნესტორ მაისაია მუშ ნარკვიას „თური მაისაიაშ ბადებაშ ისტორიაშე“ მუხურჩაშ ჯოხოდვალა ენწყჷმილი აფუ ათაშ: „მუხური“ მარგალურო შანენც კუნთხუს, „ჩა“ – გოჩეხუას, გოჭვარუას, გოწიმინდუას.

ორთა, გეოგრაფია

მუხურჩა ირთუ დოხორინელი (ცენტრიშ (კინოხ „კითაბანას“ ნოძახუენა), ეტეშიშ, სამეისაიო, (ჲ)ეგახოკიე, საესვანჯიო, სამინდილაიო) დო საოფუტო სამეურნო (ოჩაიე, ჭალე, ნაჭვი, გაჯარი, ზუგა) ფონიეფო. მუხურჩას ბჟადალუშე უხურგანს ოფუტე გეჯეთი (სანაკიშ რაიონი), ბჟაეიოლშე – მახათაშ ვე, ობჟათეშე ოფუტეეფი ორქა, სეფიათი (აბაშაშ რაიონი), ორუმეშშე ოფუტეეფი: ლეფოჩხუე დო ვედიდკარი. ოფუტეშ ტერიტორიას კვათჷნს წყარმალუეფი: აბაშა, ღაბუ ღალუ, უჩა ღალუ დო შხვა ანდა ჭიჭე ღალუეფი. უდიდაშო იკოროცხუ აბაშაწყარი. არძო წყარმალუ დო ღალუ აკათუ თის კვაჩხანი განშე. მუხურჩა აშაძჷ ოდიშ-გურიაშ რზენც, ორთაშობური დო აბანური პიჯალეფიშ გოთოლიწონუათ ლამე, ტჷბ ჰავა რე, ფალუნც ბრელი სჷტჷბაშ მოჸოროფე კულტურა – ჩაი, დაფი დო შხვეფი.

ორთაშული რესურსეფი: ჭალეს, წყარმალუ აბაშაწყარიშ ძგას ხრეში.

ისტორია

ოფუტე ინტერესუანი რე არქეოლოგიური თოლწონუათ. 1974 წანას წყარმალუ აბაშაწყარიშ მარძგვან განც პეტრეშ ნაკარუშ ჯოხოდვალათ ჩინებულ ზუგას მიკოჸუნაფილ არქეოლოგიური გონთხორუეფიშ ბორჯის, ნაძირეფუქ იჸუ გვიანიშ ბრონზეშ – წიმახ კინაშ ხანაშ ნახუტურუქ. თაქ გიშარჩქინდჷ ხანერო გინოშხვანერაფილი ჟირი ონთხორუშ ბუნაქ – ჯვ. წ.ე. VIII – VII დო VII-V ოშწან. კოლექტიური ონთხორუეფქ. მუხურჩაშ ონთხორუეშ მოღეეფი“ წჷმარინუანც ართ-ართი შანულამი მიკაბიჯალს, კოლხური ობიექტეფიშ ქრონოლოგიაშ დოგურაფაშ დო კულტურული – ისტორიული გოხურგუაშ საქვარს, გვალო დოგურაფილქ იჸუ ხუთი ონთხორუექ. ტერიტორიულო ართმაჟირაშე გოფარდილ თე ონთხორუეფს დეფიქსირუ თხორუაშ ჟირნერი რიტუალქ – ძვალეფიშ მაჟირაშიანი ნთხორუა დო კრემაცია (ღურელიშ ჭვირი ნეშტიშ ნთხორუა). მოღეეფიშ შქას რე ბრონზეშ ოკულტე, ოლიმური დო სამეურნო მეშანილობაშ ხესახვარი, კოლხური კვაღა, ნოჭახნაკუეფი, ხაჭუშ, კაპიჭიშ, ქრავაშ, ორქოშ დო სარდიონიშ მიჭვაჭიეფი, კერამიკული ჭკუჯეფიშ ფრაგმენტეფი, კაჟიშ ნუკლუსეფი, ვარჩხილიშ მარწკინჯეფი დო თინეფიშ ფრაგმენტეფი. ოინტერესე რე ართართი ონთხორუს ნაძირეფი ანთროპომორფული ნოჭახნაკუ, ნამუთ ბრონზეშე რე დოხაზირაფილი. გივი ელიავა თის თაშ ეთმეჭარჷნს: ლეჩქვი გოხარცქილი, თოლგოყირზინაფილი, კუჩხეფი განშე, ართი კუჩხი ჭიჭეთ წუმობიჯგაფილი, დუდს ცეკაშ ფორმაშ ქუდი გიორთუ, ნამუთ წარიშახ რე წუმოციკაფილი, ჸუჯეფი ფირა, ჩხვინდი ობაღებელო წიმოკინელი. პინჩეფი გობარილი. ... ფიგურაშ სიმაღალა 7 სმ, ტრიბუნაშ განი 5 სმX5 სმ, ღულერიშ ოვალიშ დიამეტრი 5 სმ. ნოჭახნაკუშ ოართე ზომეფი რე 7,5–5 სმ. გივი ელიავაშ ჩიებათ, თე ნოჭახნაკუ მაქადაქეშ ინნახანტუს იტენს, ნამუთ ოვალური ფორმაშ ღულერს გილაპონუ დო ქინუჩვარტაფუ, ხოლო ღულერს აშაჸუნაფილი ფალოსი, მარკვიებელს არზენს თიშ გაბრას, ნამდა უკულიანშო დუნასქვი გეგშეღას: კოჩი ოჸოფარაფაშ ღორონთიშ, ქურუმს განასახიერენს, ნამუთ ტრიბუნაწკჷმა გერე დო იჩიებუ. იგორ კეკელიაშ აზჷრით ჟი ეჭარილი ანთროპომორფული ნოჭახნაკუ, მეერტე რე, ნამუთ ერტის გერე, ხეს უკებუ სადიოეფი (მორო თინა მუკოსქილადირი ვარე) დო გილეთირხონჷ. თე გოხვალამაშ მარგებელო იჩიებუ მოხელეშშე ქომოლკოჩიშ ფიგურაშ ეჸარაფილი გიმოსახუა. (ტანო წოხოლე წჷმოკინელი, ლიკუა კერტეფი, ენოკიჩილი მანჯეფი, ხასჷლას გოდგჷმილი კუჩხეფი, ართი კუჩხი წჷმობიჯგაფილი, წარიშახ გიმოკინელი ქუდი, გომბარილი პინჩეფი დო თ.უ. მუთ მიმოწურუანა თიშა, ნამდა, ქომოლკოჩი თელი ტანით გოჭირკინაფილი გერე ეტლის. დუნასქვიშ სახეთ შილებე ითქუას, ნამდა თენა რე ბერძენული, მაართა დო ართართი მოღე, ნამუთ კოლხეთიშ ტერიტორიას რე ნაძირეფი დო ნამუთ კარაკანო ადასურენს გვიან ბრონზეშ – წიმახ კინაშ ფარანიშ კოლხეთიშ ომაფეშ ბერძენულ ოქიანუწკჷმა ურთიერთალაშ ფაქტის, ნამუქ უმოს ფართე ხასიათი ჩ.წ.ე VI ო-შე მიღჷ. კოლხური კვაღა, გვიან ბრონზეშ დო რკინაშ ფარანიშ (ჯვ. წ. ე. XV-VI ოშ.) კოლხური კულტურაშ ართართი ჯინჯიერი მასანძღვალი ბრონზეშ ხესახვარი რე, ნამუსით ამშვ ძგოპამ ტანი დო წვანჯამ – ოვალური ოტარე ხვირი უღუ. კოლხური კვაღა უნივერსალური ხეჭკუდი რდჷ, გიმირინუანდეს მუჭოთ ომეურნე რინას, თეში ოლჷმარო.

1974–1976, 1979–1986 წანეფს არქოლოგიური გონთხორუეფი იწარმონებუდუ წყარმალ აბაშაშ კვარჩხან ძგაშ გოჸუნაფას მუხურჩაშ ორუმე-ბჟადალშე. ნადოხორუ „კეკელური ზუგა“-ს. თინა წყარმალ აბაშაშე 100 მეტრათ რე ჩარსხებული, ფართობი აკმადგინანს დოხოლაფირო 1200 კვ.მ-ს. დო სიმაღალა 3 მ-ს. სოდეთ დეფიქსირჷ ბათქაშამი, ნოშქვერკათაფილი კულტურულ ფაქ. კეკელური ზუგას ვერტიკალურ ბერილეფს მიკორჩქუდუ გვალო ჭიჭე ოთხი კულტურული ფა დო თის ათნარზვენა დიხალეფიშ თიდა პლასტი. არძო კულტურული ფა ატარენდჷ დაჩხირიშ ნოქურს. არძოშ უმოს მანგარ ნოქურქ, ჟინ ფას გჷშარჩქინდჷ ჭითა ბათქაშიშ (ნამთინეშახ 0,5მ. უმოსი სისქაშ) კუჭკფიშ, ნოშქვერმიშახოლირი დიხაშ, დაჩხირს კილნაველი გინოჭითარაფილი დიხაშ დო გინოჭვირი კერამიკაშ სახეთ. მოღეეფიშ შქას რე რეჸეშ დო ქვიშაქუაშ ხესქიბუეფი დო ხაკეეფი. კერამიკულ ჭკუჯგეფიშ ფრაგმენტეფი, ვარა კვარკვალია ქუაშ კეცი დო ფერთელი რეჸეშ ქუალეფი. ქუაშ დო ძვალეფიშ შხვადოშხვა მოღეეფი. არქეოლოგიური ობიექტი ითარიღებუდუ ჯვ.წ.ე II ვითოშწანურაშ შქა ფარანით დო მაჟირა გვერდით. (შქაბრონზეშ ხანაშ დათებუ დო გვიანბრონზეშ ხანა). ათე ფარანით ითარიღებუ მუხურჩაშ ბჟადალშე, წყარმალუ აბაშაშ მარძგვან განს, 2 კმ-ის დათხინაფილი ნადოხორუ ნაჭვიშ ზუგა (კოჩაშ ზუგა). თე აკანს გონთხორუეფი 1981 წანაშე იწარმოებუდუ, ზუგაშ ფართობი 1500 კვ.მ–რი, სიმაღლა – 4,5–5მ-რი, სოდეთ დეფიქსირჷ ბათქაშიშ ნოტეხეფქ, ჯარგვალური დო დიხეფით გოტატურელი გინოჭვირი სადგჷმიშ ნოსქილედეფქ, თიხაშ ჭკუჯგეფიშ ფრაგმენტეფქ, ხეშსქიბუეფქ, ოკაკალი ქუალეფქ დო ქუაკიცეფქ. თაშნეშე ნაძირეფქ იჸუუ ოფანიე – ომეურნე მეშანილობაშ შხვა მოღეეფქ, შხუკუჩხამ დო ჭიფეკუჩხამ ორინჯიშ ძვალეფქ. ნაჭვიშ ზუგაშ არქეოლოგიური დოგურაფა ოეკონიეთ დიო ხოლო ვარე გათებული.

ფლორა დო ფაუნა

გჷშაკერძაფილო მიორჩქინალი რე მუხურჩაშ ჩანა. უმოსიან ნორთის ორთაშობური ჩანს ჯინჯიერო კულტურული ჩანარეფით რე თირელი. მინდიხას მუკოსკილადირ ჯალონას უმენტაშო აწმობხვადუნა აკაცია, თხომუ, ლანჯი, ნუზუ, ფარფა ჯა, ჩე ჯა, ცხაცხუ, ძერწი, ჭანდარი, ჭყონი დო შხვეფი. რელიეფიშ ხასიათიშ მეჯინათ ოდიარეეფშე მიარო რე ართწანამი ჟვერიშ ბუნეფი: ბაკარია, ბაძგარია, ბაწკარია, გვერიში ციმუა, მანჯღვერია, პაპაშღვინი, ფუთქური, ფუჯიში ნინა, ქამენია, წირკეში წამალი, ხაია დო შხვეფი. ბორჯეფიშ მუკულას მუხურჩაშ ფაუნაქ შანულამო დითირჷ. ანდა ბუნაქ მისპუ. ოფუტეშ ტერიატორიას ხე არღია, გერი, მოცქვაცქვალე, მოძვანძვალე, მუნჩქვი, ყურდგელი, ცუღუ, წვინორი, ტყაშ ჭუკი დო შხვეფი. ანდანერირე მაფურენჯეფიშ ოქიანუ: ბაღჷრე, ბირცხა, გურმეჭვია, ზესქვი, მაჭირხოლი, მიმინო, კვათარა, ქილორი, ქირი, ყვარია, ჩხვირკი, ცქირპაპა, ჭყორი, ჯღირჯღი დო შხვეფი. წყარმალუეფს ენოხე კიბოია, კობრი, ტოფუ, უნგვარო, ფერტვე, ფორონჯი, ღორჯო, წვერედი, ჭითაჩხომი დო შხვეფი. ჟი მოშინაფილეფიშ გალე დიდი მუდანობათ რე შხვადოშხვა ბუნაშ ფაუნაშ წჷმმარინაფალეფი: ბორბოლია, გვერი, კორკილი, მაწირღია, მაჭვერია, მუნტური, ჟვაბუ, ქიღუ, ღანდალა, ღვანძგი, ჸორჭუკი, შანგელი, ჩხჷჩხჷბი, ძღაბქურცამი, ჭანჯი, ჭკიჭკიტია, ხვატარი, ჯაშ ჟვაბუ დო შხვეფი.

გონათაფა

მუხურჩას ორე ართი ოშქაშე სკოლა დო ბიბლიოთეკა. გიმე ქოძირით სკოლაშ რსული მუნაჩემეფი:

• სკოლაშ ჯოხო: მუხურჩაშ სკოლა
• მიოწურაფუ: ოფუტე მუხურჩა
• დირექტორი: ლ.კვიტატიანი
• დირექტორიშ ტელეფონი: 598476267
• მოგურაფუეფი: 173
• მაგურაფალეფი: 21
• გვალო ლეპტოპი: 1
• გვალო კომპიუტერი: 10
• ნოდგჷმიშ საართო ფართობი კვ.მ: 1956

ოფუტეშ მეურნობა

მუხურჩაშ ოფუტეშ მეურნობაშ ჯინჯიერი დარგეფი რე: მემაფურინჯობა (კვატა, ქოთომი, ღორღონჯი), მებინეხობა (ჯინჯიერო ხარენს ადეა, კაჭიჭი, უსახელო, ციცქა, ოჯალეში), მეორტვინობა (კჷნტჷრი, ზაფანა, მაკინდოლი, პამინდორი, პატრიჟანი, პურასქია, საშურამი, სორხი,სონა, ცეროცო, ქინძი დო შხვეფი), მეორინჯობა (ჩხოუ, კამბეში, ცხენი, ღეჯი დო შხვეფი), მეკაკალობა(ლაიტი, ლებია, მუხუდო, ხაჯი დო შხვეფი), მეხილეობა (ატამა, დამაზი, სხული, უშქური, ხომა დო შხვეფი) დო მეჸანჭობა. სხუნუეფიშ პერიოდის რდჷ მუხურჩაშ მებინეხობაშ მეურნობა. იწილუდუ ჸურზენი, ჩაი, ორდჷ ჩხოულეფიშ ფერმა, ამდღარდღაშო თენეფიშე მუთუნქ ვადოსქიდჷ. მეურნობაქ დიფაჩჷ, ბინეხი გეიორღვეს, ასე თექ ლაიტის თასჷნა, ჩაიშ აბანს თხირი ქჷდარგუეს.

გჷმორჩქინელი მუხურჩალეფი

• ვალერიან მაისაია – ექიმი.პროფესორი. 1976–1969 წანაშახ ხემანჯღვერენდ პედიატრიული ფაკულტეტიშ ნერვულ ლახალეფიშ კათედრას.
• რომან რურუა – სპორტსმენი. მარკინე. ოლიმპიური ჩემპიონი.

ტოპონიმიკა

ანტონიაშ ღე(ჲ)ე – ღალი, თაშნეშე ვეგიდე.

ბეკოიაშ წყურგი(ჲ)ა – წყურგილე წყარმალუ აბაშაშ კვარჩხან ჭალას. თაქ რდჷ სანაკიშ ბაზარშა მუმაულარეფიშ მაშვანჯებელი აკანი. ბეკოია კოჩიშ ჯოხო რე. გოხოლუას ოხორანდჷ.

გაჯარი – ძიგირონი ემაღალაფირ რზენს. წყარმალუ აბაშაშ დო აბაშა-მარტვილიშ ოავტომობილე შარაშ შქას. ხვალე თხაშ ოდიარაფალო გჷმირინუაფუდ.

გემინდორია – ჯოხოდჷ მინდორს თხინაღე(ჲ)ეში დო ღაბუღე(ჲ)ეშ შქას, სამინდილაიოს. მუკის ოხონუეფი ორტყუდუ. გემი–ნდორ–ია „ჭიჭე მინდ-ორი“.

დიდღე(ჲ)ე – ღალი. თაშნეშე ჭითა ღე(ჲ)ე.

დიხაზუგა – გა ტეხურაშ ღარიში დო დიდღე(ჲ)ეშ შქას., გეჯეთიშ ხურგიწკჷმა.

ვეგიდე/ანტონიაშ ღე(ჲ)ე – ღალი. იჭყაფუ ოფუტე ბანძას, გიშმურს ლეფოჩხუეშ დო მუხურჩაშ შქას, აკათუ მალწყ. აბაშას აბაშაჭა(ჲ)ეს. ანტონს თე ღალს ოქუმი უღუდუ. ვეგიდე – ვეგიძე – ვეგირძე.

ვერხონა – ჯოხოდჷ ტყას ძერწონაშ ხასჷლას.

ზუგადიხა//ზუკა – გა ოფუჯეს, უჩა ღალიშ ძგას. დაბალი რე დო კვარკვალიადუდამი.

თედორეშ ეკლესია – ნაოხმამუ, ოხვამე, თაშნეშე წინათედორე.

თედორეშკარი – შარაშ მუნაკვათა წინათედორეშ ოხვამეშ წოხოლე.

ლაიშჯინჯი – ჯოხოდჷ მინდორს წყარმალუ აბაშაშ მარძგვან ძგას. ორინჯიშ ოდირაფალო აფუდეს ეშაკებული. თექ ხასჷლას რე ნეიჯინჯი და ჯაპიჯი. ლაიშჯინჯი – ლანჯიშ ჯინჯი.

ლეტეში//(ჲ)ეტეში// ეტეში – ჭენჭყობი, საზიარო ლეფოჩხუეწკუმა. ლეტა –იში –ლეტეში–ლეტეეში–ლეტეში–ჲეტეში.

მახათი – ჯოხოდჷ ტყას ნოდოხორუეფით ოფუტე მახათიშ ხურგიწკჷმა. უკული თაქ გაშენეს ჩაი დო ჯოხოდუ „ჩაი“, ხოლო შარას, ნამუთ ლეტეშიშე მეურს დო თე ჩაის გიშმუს „ჩაიშარა“. ოფუტე მახათი თე მახათის ბჟაეიოლუ გოგინძორაფა რე.

მახათიშ ოისჷრე – ისირონა მახათის, ღაბ(უ)ღე(ჲ)ეშ ძგას. თაქი რე ნოჭკერით.

მეისაიაშ დიხა – ოხონუ ჭითა ღე(ჲ)ეშ კვარჩხან ძგას.

ნაონონ(უ)– ენოკინერი აკანი ფიჩხერს.

ნაპიტუ – ტყა თხინაღე(ჲ)ეს კვარჩხან ძგას. გინოჩამათ პიტაიაშ (გვარია) ნადოხორუ რე.

ნაფაცხუ– ჯოხოდუ მინდორს, სოდეთ უკული ააშენეს მუხურჩას ოშქაშე სკოლაშ ნოდგჷმი.

ნაჭვი//ორაჸუეში – მინდორი უჩაღე(ჲ)ეშ კვარჩხან ძგას. ორიჯიშ ორაჸუეში ჸოფე. თეშენ ქიგედვალუ ორაჸუეში.

ნახეცუ – ოხონუ ოფუტეშ ცენტრის, კინოხ რდჷ მინდორი, სოდეთ იტარებუდუ ჯარალუა–ბურთობა.

ნეიჯინჯი – ნეძიშ ჯინჯი ოხონუ წყარმალ აბაშაშ ძგას, ჯაპიჯინჯიშ ხასჷლას.

ნესტორიშ წყურგი(ჲ)ა – წყურგილე უჩა ღე(ჲ)ეშ კვარჩხან ძგას, ნაჭვიშ ტერიტორიას. თაქ იშვანჯუდეს სანაკიშ ბაზარშა მაულარეფ.

ნოჭკერი//ოჭინუე – ჭიჭე ტყა ღაბ(უ)ღე(ჲ)ეშ მარძგვან ძგას. რესპ: „ოჭინუე ტყას ჯოხო ნოჭკერი“. შხვა რესპ. „ ნოჭკერი ჯოხო ბუქნარს, სოდეთ ფალუნს თხირი, თხომუ, ძერწი“

ნოხორიეფი - ტყა წყურგიაშ ძგას. ჯაპანაში.

(ჲ)ეგახოკე// ეგახიკიე - შარა - ფონია ოფუტეშ ობჟათე- ბჟადალ განს.

(ი)ე(მ)სხაიე// (ჲ) ე(მ)სხალაიე// ესხაიე -შარა - ფონია ოფუტეშ ბჟაეიოლ განს. ეტეშიშ გოხოლუას. ოხორანა მსხალაიეფი. სხაია- მსხალაია - მსხალაძე.

ოთახუეში - ჯოხოდუ ღვარღვაცის წყურგიას, ნაწისქვილარიწკჷმა. „დინითახუდეს ბაღანეფი“ დო თეშენ ქიგედვალუ ოთახუეში“. წყარიშ ინოთახუა - ოთახუეში.

ოთხი ჯიმა ლაიშჯინჯი - მინდორი. თაშნეშე ლაიშჯინჯი.

ოისჷრე - ჯოხოდჷ ისირონას ნაპიტუწკუმა.

ოტურე - ჯოხოდუ ტყას საესაიოს, ღაბუღეეშ კვარჩხან ძგას „თენა ხოლო ნოჭკერი რდჷ. ოჭინუე ადგილი რენ თის უძახუდეს ნოჭკერს“.

ოფუჯე - მინდორი გეჯეთიშ ხუგიწკჷმა, დიხაზუგაშ ხასჷლას. რესპ. „ფუჯ სქვერს ჸვილჷნდეს თექ, ტყას, მაჯინუეფი“.

ოწ(ვ)ერეში//ოწერეში - ჯოხოდუ ღვარღვაცის წყარმალ აბაშას. წვერა (ჩხომი რე) - ოწვერეში - ოწორეში.

ოჭინუე - ჭიჭე ტყა. თაშნეშე ნოჭკერი.

საესვანჯიო - ფონია ოფუტეშ ობჟათე-ბჟაეიოლ განს. ესვანჯია გვარი რე.

სამ(ა)ისაიო//სამეისაიო - შარა - ფონია ოფუტეშ ბჟაეიოლ განს. ოხორანა მაისაიეფი. თე გვარიშ ისტორიული საკვირდო რე

სამიდ(ი)ლაიო// სამინდლაიო შუკა - შუკა - ფონია ოფუტეშ ბჟაეიოლ განს. ოხორანა მინდილაიეფი.

საჩაიო - ჩაიშ ფართობი. თაშნეშე ჩაი.

საჯღარკო - ფონია ორქაშ ხურგიწკჷმა. ჯღარკა გვარი რე.

ტები - ჯოხოდუ ურზუმ ტყას ოთახუეშის ბჟაეიოლუშე. „უდაბნო ტყა რდუ. ტყაშ მაფა დო ოჩოკოჩი ოხორანდეს.“

უჩა ღე (ჲ)ე//შანი - ღალი, ხურგი გეჯეთიწკჷმა. „შანი მიჯოხონა, ჭიჭე ღე (ჲ)ეჯგუა რე, მორჩიი. სანი ნაწყარუ რე.“

უჩაღე (ჲ)ეძგა- ოხონუ წყარმალ აბაშაშ მარძგვან ძგას. უჩა ღე (ჲ)ეშ ძგას.

ფიჩხერი- ოხონუ - აბაშაშ მარძგვან ჭალეს. საზიარო ორქაში დო ლეფო-ჩხუეწკჷმა. ვარაუდი: ფიჩხაია(გვარია) - ფიჩხერ-ი „ფიჩხაიაშ დორხველი ულირს“.

ფოჩხური - ჯოხოდჷ ტყას ვედიდკარიშ ხურგიწკჷმა. ასე თექ ჩაი რე გაშენებული. ოხორანდეს ფოჩხუეფი. თინეფქ დიხა გუთირუეს ფაცუეფს, ანუ ფაცურაიეფს დო გინორთეს ოხორინალო ამდღანერ ლეფოჩხუეშა.

ღაბ(უ)ღე(ჲ)ე - ღალი, თხინაღე(ჲ)ეშ(ოფ..ორქა) ჟინი წელი. ხურგი მუხურჩაწკჷმა. აკათუ ღანკუჲა

ღე(ჲ)ე - ღალი სამაისაოს. მეურს ვეგიდედო და ღაბღე(ჲ)ეშ შქას. თუდონ წელს, საესავნჯიოს, ჯოხო წუბა.

ღვინჯი(ჲ)ეფიშ ნოხორი - მინდორი ღაბღე(ჲ)ეშ მარძგვან ძგას. ღვიჯია - ღვიჯილია.

ჸუმურჯინჯი - ჯოხოდუ ოდიარაფუს მახათის, ლაიშჯინჯის ხასჷლას.

შქაე(ჲ)ე - ჯოხოდჷ მინდორს საესვანჯიოს.

ჩაი//საჩაიო - ჩაიშ ფართობი ოფუტეშ ბჟაეიოლუშ განს.

ჩაიშარა - შარა. ლეტეშიშე გიშმურს ტყა მახათიშა.

ძერწონა - ოხონუ აბაშაშ ჭაეს, ფიჩხერიშ დო ვერხონაშ შქას.

წინათედორე//თედორეშ ეკლესია - ნაოხვამუ, ოხვამე ოფუტეშ ობჟათე განს.

წუბა - ჯოხოდჷ ჭენჭყობიშ დაბალ აბანს.

ჭითა ღე(ჲ)ე//დიდღე(ჲ)ე - ღალი გეჯეთიშ ხურგიწკჷმა . „დიდღე(ჲეს უმოსო გეჯეთის თქუანა. ასე თიშა ტეხირიშ წყარი რე მეშქვაფილი“. ტეხირიშ ღარიშ დო დიდღე(ჲ)ეშ შქას რე დიხაზუგა.

ჯაპ(ი)ჯინჯი - ოხონუ წყარმალ აბაშაშ ძგას., ნეიჯინჯიშ ხასჷლას.

გჷმორინაფილი ლიტერატურა

• ვ. გოგაძე (ნოსირი მუხურჩის არქეოლოგიური ექსპედიციიწ მუშაობის შედეგები (1967 –1980წწ),
• მარტვილის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის 26 –ე სამეცნიერო სესიის მასალები
• გ.ელიავა, „პეტრეს ნაკარუს არქეოლოგიური მასალა“თბ 1987წ.
• გ.ელიავა, „მითოლოგია და პრეისტორიელ კოლხთა მხატვრული შემოქმედებაგეგეჭკორის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმის სამეცნიერო სესია(თეზისები), თბ,1987, გვ,21
• ი.კეკელია, „მეეტლის ქანდაკება სოფელ მუხურჩიდან“ გაზ. მარტვილი 4.10. 2000წ.
• ვ. გოგაძე, „კოლხეთის ბრინჯაოსა და ადრე ული რკინის ხანის ნამოსახლართა კულტურა“(ნოსირი–მუხურჩის არქეოლოგიური ძეგლების მიხედვით).
• პ.ცხადაია "სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი" V.მარტვილის რაიონი (სამხრეთი ნაწილი).