არქაბი
არქაბი (ლაზ. Arkabi/არქაბი, ქორთულო დო მარგალურო — არქაბი, თურქ. — Arhavi) — ნოღა დო რაიონი თურქეთიშ ართვინიშ პროვინციას, ქიანაშ ოორუე-ბჟაეიოლს, უჩა ზუღაშ ობჟათე-ბჟაიეოლ ძგას, ისტორიულ ლაზონას. იდვალუაფუ ხოფაშე 18 კილომეტრიშ მაშორას, ართვინშე 138 კმ-შ დო რიზეშე 160 კმ-შ მაშორას.[1] ტერიტორიაშ უმენტაში ზურგამი დო გვალამიე. მახორობაშ აბსოლუტურ უმენტაშობას ლაზეფი აკმადგინანა. არქაბი შინელიე „არქაბიშ კულტურა დო ხელუანობაშ ოირქიანე ფესტივალშე“, ნამუთ თე ნოღას იღოლამაფუაფჷ 1973-შე.
| ნოღა | |
|---|---|
| არქაბი | |
 ფაილი:არქაბი ართვინიშ რუკას.jpg | |
| კოორდ | 41°20′ოორ. 41°18′ელ. |
| ქიანა | თურქეთი |
| რეგიონი | უჩა ზუღა |
| პროვინცია | ართვინი |
| ფართობი | 314 კმ² |
| მახორობა *მეჭედალა |
19,319 (2010) 60.92 კმ² |
| ერუანული აკოდგინალუა |
ლაზეფი (99%) |
| ბორჯიშ ორტყაფუ *ზარხულიშ |
EET (UTC+2) EEST (UTC+3) |
ეტიმოლოგია
რედაქტირაფაარჰავი ლაზურ „არქაბი“-შ თურქიზაფილი ფორმა რე.[2] არქაბიშ ეტიმოლოგია უჩინებჷ რე ამდღარშახ.
ისტორია
რედაქტირაფაარქაბიშ ჯვეშ ისტორიაშე ბრელი მუთუნი ვა რე რჩქინელი. ჩინებული რე ხვალე თინა, ნამდა თე ნოღა კოლხეთიშ ომაფეს ორხვეულუდჷ ჯვეშიშე. მაშქვითა ოშწაურას მიშმეშჷ ეგრისიშ (ლაზიკაშ) ომაფეშა, 13-15 ოშწანურეფს ტრაპიზონიშ იმპერიაშა. ოსმალეფიშ მულაშ უკული ორხველუდჷ ოსმალეთიშ იმპერიას დო მიშმეშჷ ლაზისტანიშ სანჯაყშა. თაჸურეშე მოჸუნაფილი თურქეთიშ რესპუბლიკაშ დორსხუაფაშახ არქაბის ჟორდანიაშ გვარიშ ბეგეფი მართუნდეს, თენეფშე ჩინებული რე ყადირ-აღა ჟორდანია, ნამუქჷთ 1875 წანას ოსმალეთიშ სულთანს პროტესტიშ ნაჭარა მეუჯღონჷ დო თურქიშ ჯარშა ულაშ ვარია უწუ. 1893 წანას, რუსეთ-თურქეთიშ ლჷმაშ ბორჯის ანაყუ არქაბალეფქ თხოზინელეფო გინირთეს დო ბჟადალ თურქეთშა გეგნიხორეს, სოდეთ ამდღა ხოლო ფშხუ-ფშხუ პარტიეფო ოხორანა. ათათურქიშ მულაშ დო თურქეთიშ რესპუბლიკაშ გოჭყაფაშ უკული არქაბიქ ართვინიშ პროვინციას ქაშაძინჷ ართ-ართ რაიონო.
გეოგრაფია
რედაქტირაფაარქაბიშ რაიონი იდვალუფუ უჩა ზუღაშ ორუმე-ბჟაეიოლს. ორუმეშე უჩა ზუღა უხურგანს, ბჟაეიოლშე ხოფა, ბჟადაალშე ფინდიკლი(ვიწე) დო ობჟათეშე იუსუფელი. არქაბიშ რაიონს ტიპიურ უჩა ზუღაშ კლიმატი დო ორთა რე, ზოთონჯი ტიბჷ რე დო ზარხული ჰამო. მჩანარეფშე თაქ ირიშ უმოსო ჩაი, თხირი, ლაზუტი, კივი, ციტრუსი ხერენს ფარსაკო.
ტოპოგრაფია
რედაქტირაფაარქაბიშ რაიონი უმენტაშო გვალამი რე. ბრელი რე ღალეფი. გვალეფშე გიშეგორუ: კჷზჷლთეფე (3210 მ), ჩათალქაია თეფე (2986 მ), ქოიუნიაილა(2292 მ), მეთე დაღი (2142 მ), დიქმე დაღი (2068 მ), ვათ დაღი (1180 მ), აგრა დაღი (1143 მ), ბაშთეფე (1049 მ), დემირაღა დაღი (1013 მ). ღალეფშე გიშეგორუ: იაკოვითიშ ღალი, შაჰინკაია, აგარა, ემანიათიშ ღალი, ორჭიშ ღალი დო ლომეშ ღალი.
მახორობა
რედაქტირაფარაიონიშ მახორობა 2009 წანაშ ეჭარუაშ მეჯინათ 19 132 რდჷ. თაჸურეშე 15 362 ნოღას დო 3770 ოფუტეს ოხორანდჷ. არქაბიშ მახორობაშ აბსოლუტურ უმენტაშობა (99%) ლაზი რე.
2010 წანაშ მუნაჩემეფით, რაიონს ოხორანს 19 319 კოჩი.[3] თაურეშე 15 610 კოჩი ოხორანს რაიონიშ ცენტრის.[4]
| წანა, რაიონიშ მახორობაშ მუნაჩემეფიშ მეჯინათ | |||
|---|---|---|---|
| წანეფი | ცენტრი | ოფუტეეფი | გვალო |
| 2009 | 15,362 | 3,770 | 19,132 |
| 2008 | 15,194 | 3,995 | 19,189 |
| 2000 | 14,079 | 5,268 | 19,347 |
| 1997 | 13,000 | 6,000 | 19,000 |
| 1990 | 10,048 | 8,303 | 18,351 |
| 1985 | 9,000 | 7,000 | 16,000 |
| 1980 | 8,000 | 5,000 | 13,000 |
| 1975 | 7,000 | 4,000 | 11,000 |
| 1970 | 6,000 | 3,000 | 9,000 |
| 1965 | 5,000 | 1,300 | 6,000 |
| 1960 | 4,000 | 600 | 4,600 |
არქაბიშ დიარაშ კულტურა
რედაქტირაფაარქაბი ლაზური დიარაშ კულტურაშ შქაგურიე. თაქ ქოთ ფანიეფს დო ქოთ რესტორანეფს რე ლაზური ოჭკომალეფიშ თელი პალიტრა:
- ლუ ნჯახერი (ხულიშ წვანერი);
- დუდეჲი (ხულიშ წვანერი);
- ლუ ფრინჯონი (ბრინჯამი ხულიშ წვანერი);
- სარმა (ხულიშ მეკირილი);
- ლუ ფანჯარი (ხულიშ წვანერი);
- ქაფჩაზ მაქვალი მოტახერი (მარქვალი მუნოტახილი ჭვილი ხამუცია);
- მკვალი გეტაღანერი (ჭვილი ჸვალი);
- მინჯი გეტაღანერი (ჭვილი ხაჭო);
- ქაფჩონი ფილავი (ხამუციამი ფლავი);
- ხეში მაკაინა (მაკარონი);
- ქაფჩონი მჭკუდი (ხამუცია მიშაჭვილი ჭკიდი);
- ქაფჩა გეჭვერი (ხამუცია ჭვილი);
გიმუანეფი
რედაქტირაფა- ფაფონი;
- ლაზური ფახლავა;
- ბულმა;
- გემცხინერი;
- სუთლი;
- ლაფა;
- ქადა;
- ხოშმელი;
- ხავლა;
- შექერლემე;
- თერმონი;
ისტორიული ობიექტეფი დო ოქინაფუეფი
რედაქტირაფა- ისინაშ ჯიხა - ნოღას დუც მინარე, ისინაშ გვალაშ წვანც გიმადგჷ. ჯვეშიჯვეში ჯიხა რე დო თელ თე კუნთხუს უდიდაშ ოფორტიფიკაციე გაფილობა.
- ორჭიშ ხინჯი - მოდირაკილ ხინჯეფშე ართ-ართი, ჟირ ართიანს მედგჷმილი. თურქეფიშ მეჯინათ 18-ა ოშწანურას რე ღოლამირი, მარა ბრელით უმოს ჯვეშიე.
- მენჭუნაშ წყარგელაფჷ - ქიანაშ მაგინძა (70 მ) წყარგელაფჷ არქაბიშ გვალეფს.
- ქემერიშ ხინჯი - მოდირაკილ ხინჯეფშე ართ-ართი. 1994 წანას ქაშაცუ.
- სიდერეშ ხინჯი - მოდირაკილ ხინჯეფშე ართ-ართი.
- არქაბიშ ნოღაშ მეჩეთი - ჯვეში მეჩეთი.
- ბორღოლაშ ოხვამე - ქრისტიანულ ბაზილიკა არქაბიშ ნოღას, დოსქილადირიე ოთხი კიდალა დო ფრესკაშ ფრაგმენტი.
შინელი არქაბალეფი
რედაქტირაფა- ნური დუდუში — XIX ოშწანურაშ გიშარჩქინელი ლაზი პოეტი
- ნური ოზალთჷნი - ბიზნესმენი
- ესათ ოზქაზანჩი - ბიზნესმენი
- მეჰმეთ ნაზიფ გუნალი - ბიზნესმენი
- ჰასან ჰაქან ბილგინი - შოუმენი, მაბირე, მსახიობი
- ერდემ ერგუნეი - არტისტი
- ჯენგიზ ქურთოღლუ - მობირე
- ეფკან შეშენი - მობირე
- ოსმან შაფაქ ბუიუქლი - ლაზი პუბლიცისტი
- იაშარ თურნა - ლაზი ფოლკლორისტი
- რეჯაი ოზგუნი (არწაში) - ლაზი მოქარანე, ჭარუ, პუბლიცისტი
- ფაჰრი ლაზოღლუ (ფეჰრი მთანებივა) - ლაზი მოქარანე, ლაზური ანბანიშ ნერჩიშდუდმადვალჷ
- ნურრეთინ ჩარმიკლი - მილიარდერი
ტერიტორიული მონწყუალა
რედაქტირაფაარქაბიშ ნოღა 7 ისტორიულ რაიონშე აკმოდირთუ:
- აშაღი ჰაჯილარი (ბორღოლა)
- ბოღაზჷჩჷ (მელენ ნოღა)
- ჯუმჰურიეთი (ჭარმათი)
- კალე (კაპისტონა)
- მუსაზადე (დიდი ნოღა)
- იემიშლიქი (კიბელითი)
- იუქარი ჰაჯილარი (პაიანტე)
არქაბიშ რაიონი მიშმეკოროცხანს 30 ოფუტეს:
- აშაღი შაჰინლერი (წალენ ნაფშითი)
- არჷლჷ (პაპილათი)
- ბალჷქლჷ (ემანიათი)
- ბაშქოი
- ბოიუნჯუქ (ფარეხი)
- დერეჯიქი (სიდერე)
- დერეუსტუ (გიდრევა)
- დიქიამაჩი (კამპარნა)
- დულგერლი (წალენ პოტოჯური)
- გურგენჯიქი (კოპტონე)
- გიუნეშლი (ჯგიაზონა/თაქამანდენი)
- ქავაქი (იაკოვითი)
- ქემერქოფრუ (ჯგირიაზენი)
- ქესთანეალანი (ჭუკალვათი)
- ქირეჩლიქი (ბახთა)
- ქუჩუქქოი (ცხულეთი/ქუცუბეთი)
- ქონაქლი (კორდელითი)
- სჷრთობა (ოტალახე)
- სოღუჯაქი (ჟილენი პოტოჯური)
- შენქოი (წალენი კუტუნითი)
- ორთაჯალარი (ორთაქოი)
- თეფეიურთი (ჟილენი კუტუნითი)
- ულაში (დურმათი)
- ულუქენთი (წალენ ფილარგეთი)
- უჩლერ ქოი (ჰექოლენ პიჯი)
- უჩ ირმაქი (უჩირმაღი)
- იუქარი შაჰინლერი (ჟილენ ნაფშითი)
- იჷლდჷზლჷ (ნობეღლენი / ნობაგენი)
- იოლგეჩენი (ლომე)
რესურსეფი ინტერნეტის
რედაქტირაფა- რაიონიშ ვებ-ხასჷლა თურქულო
- www.arhavim.net თურქულო
- arhavizyon.com თურქულო
- www.arhavisitesi.com Archived 2012-07-25 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. თურქულო
სქოლიო
რედაქტირაფა- ↑ არქაბიშ ოტრანსპორტე მეულა-მოულა (თურქული)
- ↑ Öztürk suggested it Arhka "antique, old" and Vitse "Former name of neigbour town Fındıklı. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi Archived 2016-06-03 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. Genesis Yayınları. Ankara, 2011. ISBN 978-605-5410-17-9 p.776
- ↑ Statistical Institute[ღურელი რსხილი]
- ↑ Turkish Statistical Institute. Arhavi Literacy (Turkish). კითხირიშ თარიღი: 2010-07-18.
