აცტეკური კალენდარი
აცტეკური კალენდარი თაშნეშე აცტეკეფიშ კალენდარი — ბორჯიშ გოზჷმუაშ სისტემა, გჷმირინუაფუდეს მესოამერიკულ კათეფი. მაართაშე თე სისტემა უღუდეს ოლმეკეფს, დოხოლაფირო, 3500 წანაშ კინოხ, მუშ შედეგო თიქ გიფაჩჷ ცენტრალური მექსიკაშ კულტურეფს დო კათეფს შქას, თინეფს შქას: მაიას, საპოტეკეფს დო აცტეკეფს.
| კალენდარი | |||
|---|---|---|---|
| მუნაჩემეფი კალენდარშენი | |||
| კალენდარიშ ტიპი |
|||
| კალენდარული ხანი |
ნარკეფიშ დინოხუნაფა |
||
|
| |||
| შხვა კალენდარი | |||
| ალბანური · არმელინა · სომეხური: აიკიდური, ქირსიანული · ასირიული · აცტეკური · ბაჰაი · ბენგალური · ბუდისტური · ბაბილონური · ბიზანტიური · ვიეტნამური · გილბურდა · ჰოლოცენური · გრიგორიანული · ქორთული · დარიული · ჯვეშბერძენული · ჯვეშეგვიპტური · ჯვეშინდური · ჯვეშსპარსული · ჯვეშსლავური · ურიული · ზოროასტრიული · ინდოური · ინკეფი · ირანული · ირლანდიური · ისლამური · კელტური · ჩინური · კონტა · კოპტური · მალაიური · მაია · მასონური · მინგო · ნეპალური · ახალიულიანური · პროლეპტიკური: იულიანური, გრიგორიანული · რომაული · რუმიული · სიმეტრიული · სხუნუური · სტაბილური · ტამილური · ტაილანდური: თუთაშ, ბჟაშ · ტიბეტური · სუმსეზონამი · ტუვური · თურქმენული · ფრანგული · ხაკასიური · ქანაანური · ჰარაპული · ჩუჩხე · შვედური · შუმერული · ეთიოპიური · იულიანური · იავური · იაპონური | |||
კალენდარი აკმოდირთუდჷ ჟირი პარალელური ციკლიშე: საარო 365-დღალამი ჰიუპოუალი (ნაუატ. xiuhpohualli, მუთ შანენს „წანეფიშ კოროცხუას“, ომანგჷ მაიაშ კალენდარ ხააბის) დო რიტუალური 260-დღალამი ტონალპოუალი (ნაუატ. tonalpohualli, მუთ შანენს „დღალეფიშ კოროცხუას“ ვარდა „ბედჭარაშ კოროცხუას“, ომანგუ მაიაშ კალენდარ ცოლკინუს). ჰიუპოუალი დო ტონალპოუალი ართიანს უხვადუდეს ირ 52 წანმოწანაშე ართშა დო აკმოქიმინუნდჷ თ.გ. „ოშწანურას“, ნამუსჷთ „ახალი დაჩხირი“ ჯოხოდჷ. აცტეკეფს წანდეს, ნამჷ-და ირ 52-წანიანი ციკლიშ დალიას, ორენს ოშქურანობა ომურქუდჷ, თეშ გეშა ახალი ციკლიშ დოჭყაფას დიდი დღახუეფით დჷთმოხვადუდეს. ოში „ოშწანურა“ აკმადგინანდჷ 5200-წანიან ერას, ნამუსჷთ ჯოხოდჷ „ბჟა“. თე სისტემეფიშ მეჯინათ, ასე ჩქი ბცხოვრენთ მახუთა ერას, „ოთხ დიხაშნწალუას“, ნამუშ "ბჟა" რე ღორონთი ტონატიუ.
აცტეკეფს მიოჩქჷდეს, ნამჷ-და ჟირხოლო კალენდარს ღორონთიერი გოჭყაფა უღუდჷ: მაართას მითმურსხუანდეს კეცალკოატლის, მაჟირას — ოჰომოკოს დო სიპაკტონალს, ასტროლოგიაშ დო კალენდარეფიშ ღორონთეფწკჷმა.
კალენდრული წანმოწანა იჭყაფუდჷ ბჟაეიოლურ ჰორიზონტის პლეადეფიშ გჷმორჩქინაწკჷმა ართო.
საერო კალენდარი
რედაქტირაფა
თარი სტატია: ჰიუპოუალი.საერო კალენდარიშ ოსხირო ეჭოფილი რდჷ ბჟაშ წანმოწანა. თე კალენადრიშ მეშქაშობათ აცტეკეფი გებულენდეს თარიღეფს დო თი რიტუალეფიშ დო ცერემონიეფიშ ხანგჷნძობას, ნამუთ ოფუტეშ მეურნობაწკჷმა რდჷ მერსხილი. კალენდარი აკმოდირთუდჷ 18 თუთაშე, ირს 20 დღათ. ხუთი დღა აკმადგინანდჷ ართ მარას. წანმოწანა ასტრონომიულიშ ომანგე ქოჸოფედჷკონ, წანაშ ბოლოს უძინანდეს ნემონტემეფს — 5 ცაიორ დღას.
ნარკი წანმოწანაშ პრობლემა იჭკირუდჷ ირ ოთხ წანმოწანას ართი დღაშ გომაჟირაფათ. გრიგორიანულ კალენდარწკჷმა ზუსტი წოროფარდობაშ აკოქიმინუაქ ვემიხუჯინჷ, მარა მიარე ავტორი ვარაუდენს, ნამჷ-და აცტეკეფიშ წანმოწანა ფურთუთაშ მაართა დღალეფს იჭყაფუდჷ.
ჰიუპოუალიშ წანა ეთმეჭოფუნდჷ ართ-ართ ჯოხოდვალაშ თი 52 კომბინაციაშე, ნამუთ აკმოდირთუდჷ 1-შე 13 რიცხუეფიშ დო ტონალპოუალიშ ოთხი სიმბოლოშე (ქოძირით გიმე): კალი (ჸუდე), ტოჩტლი (ყურდგელი), აკატლი (ლარჭემი), ტეკპატლი (კაჟი). სამნაგათ, ერნან კორტესიქ აუხვადჷ მონტესუმა II-ს 1-ა ლარჭემიშ მა-8 ბორიაშ წანას (ანუ 1519 წანაშ 8 გერგობათუთას).
| № | თუთაშ ჯოხო | მაფორალი ღორონთი დო რიტუალეფი | |
|---|---|---|---|
| 1 | ატლკაუალო (წყარიშ მეჭყვიდუა) | ტლალოკი, ჩალჩიუტლიკუე | ბაღანეფიშ მსხვერპლო შეწირუა წყარიშ ღორონთიერეფშო |
| 2 | ტლაკაჰიპეუალისტლი (ადამიერეფიშ გოტყაბარუა) | ჰიპე-ტოტეკი | მალიმორეფიშ მსხვერპლო შეწირუა; ქურუმიშ სხაპუა გოტყაბარელჷ ტყებწკჷმა |
| 3 | ტოსოსტონტლი (მორჩლი სიკურცხე) | კოატლიკუე, ტლალოკი | მსხვერპლიშ კანიშ ნთხორუა, ბაღანეფიშ მსხვერპლო შეწირუა |
| 4 | უეიტოსოსტლი (დიდი სიკურცხე) | სენტეოტლი, ჩიკომეკაკოატლი | ახალი ლაიტიშ კურთხუა; ძღაბიშ მსხვერპლო შეწირუა |
| 5 | ტოჰკატლი (გოლოფა) | ტესკატლიპოკა, უიცილოპოჩტლი | ღორონთიერეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ მსხვერპლო შეწირუა |
| 6 | ეცაკლუალისტლი (ოჭკომალი ლაიტშე დო ხაჯიშე) | ტლალოკი | წყარიშ ღორონთიერეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ რიტუალური შქვიდაფა; რიტუალური გჷმობონუეფი დო სხაპუა |
| 7 | ტეკუილუიტონტლი (ღორონთიერეფიშ მორჩილი შუმჭკომი) | ჰუიჰტოჩიუალი, ჰოჩიპილი | ღორონთირეფიშ გჷმოხანტუალობეფიშ მსხვერპლო შეწირუა |
| 8 | უეიტეკუიუტლი (ღორონთირეფიშ დიდი შუმჭკომი) | ჰილონენი | ახალნორდი ლაიტიშ ოსურღორონთიშ დღახუ |
| 9 | ტლაჰოჩიმაკო (პიოლეფიშ დაბადება) | უიცილოპოჩტლი | ღორონთეფიშ არძა გჷმოხანტუალა ისქვამებუ პიოლეფიშ გვჷრგვინეფით. ლაიტიშ წკარეფით დო ინდურიშ შუმჭკომი. |
| 10 | ჰოკოტლუეცი (ჸოფიერობაშ დონთხაფა) უეიმიკაიუიტლი (ღურელეფიშ დიდი შუმჭკომი) |
ჰიუტეკუტლი | რიტუალური რკინება; დაჩხირიშ ღორონთეფშო მსხვერპლიშ შეწირუა (მსხვერპლიშ ჭუალა). |
| 11 | ოჩპანისტლი (შარაშ ხუშუა) | ტლასოლტეოტლი | ჸუდეეფიშ დო შარეფიშ ხუშუა; ლჷმაშ იმიტაცია |
| 12 | ტეოტლეკო (ღორონთეფიშ დორთინა) | ტესკატლიპოკა | ღორონთეფიშ დიხაუჩაშა დორთინაშ პატიოცემელო მიგომორძგუე ცერემონიეფი; რიტუალური შუმაფა, დაჩხირამი მსხვერპლეფშეწირუეფი |
| 13 | ტეპეიუიტლი (გვალეფიშ შუმჭკომი) | ტლალოკი | ცერემონიეფი, ნამუთ მენძღვიებული რე გვალაშ ჭვემეფიშ ღორონთეფშო. ადამიერული მსხვერპლეფშეწირუეფი დო რიტუალური კანიბალიზმი |
| 14 | კეჩოლი (ძვირფასი ბურდღა) | მიჰკოატლი-კამაჰტლი | რიტუალური მეჯინობა; ნომეჯინუშ მსხვერპლო შეწირუა დო რიტუალური შუმჭკომი |
| 15 | პანკეცალისტლი (შილაშ ეკინა) | უიცილოპოჩტლი | ჸუდეეფი დო ჯალეფი ისქვამებუ ქაღარდიშ შილეფით; პროცესია; მასობური მსხვერპლეფშეწირუეფი |
| 16 | ატემოსტლი (წყარეფიშ გიმოშქუმალა) | ტლალოკი | წყარიშ ღორონთეფიშ საპატიცემო დღახუ; ბაღანეფიშ დო ჭკოლარეფიშ მსხვერპლო შეწირუა |
| 17 | ტიტიტლი (გოზინდუა) | ილამატეკუტლი | ჭვემაშ გჷმაჭანაფალი მაგიური რიტუალეფი; ოსურეფიშ ლახუა, ჭაშ ტომარეფით ოსურეფიშ ლახუა, თშ ნამჷ-და თინეფი ინგარდანი |
| 18 | ისკალი (ღურელეფიშ ჩხონაფა) | ჰიუტეკუტლი | ღორონთეფიშ ფიგურეფიშ გჷნოკეთება ამარანტიშ ცომიშე; ტამალესეფით დო ჩანარეფით შუმჭკომი |
| ნემონტემი (ცაიორი დღალეფი) | ხუთი დღა რიტუალეფიშ დო პოსტეფიშ უმუშო. | ||
წიმინდე კალენდარი
რედაქტირაფა თარი სტატია: ტონალპოუალი.საერო კალენდარიშ მოხ, აცტეკეფი გჷმირინუანდეს წიმინდე კალენდარ ტონალპოუალის ხოლო. თე წიმინდე კალენდარქ დინიჭარჷ „დღალეფიშ წინგშა“, ტონალამატლის, ნამუთ წჷმარინუანდჷ მესოემარიკულ კოდექსის ტყებიშ ვარდა ქერქიშ ქარღადის, ნამუშ ოსხირს პაპა „ტონალპოუკე“ ადგინენდჷ ჰოროსკოპის დო კოროცხუნდჷ ჯგირმაკორინე დო გლახამაკორინე დღალეფს.
ირ დღას იშანუანდჷ რიცხუეფიშ კომბინაცია 1-შე 13-შახ დო დღალეფიშ 20 შანშე ართ-ართი, თეშნერო ირ დღას მუში უნიკალური ეშანუა უღუდჷ. გვალო თეჯგურა 260 კომბინაცია არსებენს, მუთ საბოლოოთ 260-დღალამი წიმინდე წარმოწანას ირზენს. ახალი დღაშ დოჭყაფაშე თარიღის აძინუდჷ ართამი და ახალი შანი. თეშნერო, მაართა მარა იჭყაფუდჷ დღა 1-ა ნიანგის, უკული გეჸუნდჷ მა-2 ბორია, მა-3 ჸუდე, მა-4 ხვილარი დო თაშ უკული დღა მა-13 ლარჭემშახ. თეშ უკული რიცხუეფი იმაჟირებუდჷ, შანეფი რანწკიშ მეჯინათ ინწკარუდჷ: მაჟრა მარა იჭყაფუდჷ 1-ა იაგუარს დო ითებუდჷ მა-13 ქალას დო თ.უ. ხვალე 260 დღაშ უკული (13×20) არძა რიცხუ დო სიმბოლო უხვადუდჷ დო იმაჟირებუდჷ კომბინაცია 1-ა ნიანგი.
კოროცხუნდეს, ნამჷ-და ირ სიმბოლოს მართჷნდჷ ღორონთი ვარდა ოსურღორონთი, პარალელურო თინეფი მერსხილი რდეს ჰორიზონტიშ კუნთხუეფწკჷმა (სათიშ ისინდიშ სააწმარენჯით, ბჟეიოლიშ კუნთხუშე, სოიშე ბჟა ეშმურსჷნ). 13-დღალამ ბუნას ჯოხოდჷ ტრესენა (trecena, ესპ. trece — ვითოსუმი). ირ თეჯგურა ბუნას მუში მაფორალი ჸუნდუ ღორონთიერეფშე.
დღალეფიშ ჯოხოეფი
რედაქტირაფადღალეფიშ ჯოხოეფი (სათიშ ისინდიშ სააწმარენჯოთ):
- სიპაკტლი — ნიანგი
- ეჰეკატლი — ბორია
- კალი — ჸუდე
- კუეცპალინი — ხვილარი
- კოატლი — გვერი
- მიკისტლი — ქალა (ღურა)
- მასატლი — ირემი
- ტოჩტლი — ყურდგელი
- ატლი — წყარი
- იცკინტლი — ჯოღორი
- ოსომატლი — ქია
- მალინალი — ოდიარე (ორთა)
- აკატლი — ლარჭემი
- ოცელოტლი — იაგუარი (ოცელოტი)
- კუაუტლი — არწი
- კოსკაკუაუტლი — ფსივი
- ოლინი — ყარაფი (დიხაშნწალუა)
- ტეკპატლი — კაჟი (კაჟიშ ხამუ)
- კიაუიტლი — ჭვემა
- ჰოჩიტლი — პიოლი
დღალეფიშ შანეფი
რედაქტირაფაკალენდარი ტონალპოუალი კოროცხჷნს დღალეფიშ 20 შანს. თინეფიშ გჷმოხანტუაშ მუსხირენ ვარიანტი არსებენს. გიმე მოჩამილი რე შანეფი მალიაბეკიანოშ კოდექსიშე.
|
|
.jpg)
ბორიაშ დო ჭვემაშ შანეფი ომანგჷ ბორიაშ ღორონთი ეჰეკატლიშ დო ჭვემაშ ღორონთი ტლალოკიშ გჷმოხანტუალეფს.
ტრესენეფი
რედაქტირაფაირ ტრესენას 260-დღალამი ციკლიშე ომანგუ მუში ღორონთიერობა:
|
|
მაართაწყუეფი
რედაქტირაფა- პაპა ხუანი, ანტონიო პერესი, პერდო დე ლოს რიოსი. ტელერიანო-რემენსიშ კოდექსი. www.kuprienko.info. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2012-12-05-ს. კითხირიშ თარიღი: 2012-11-11.
ლიტერატურა
რედაქტირაფა- Caso, Alfonso, Los Calendarios Prehispánicos. México: Universidad Nacional Autónoma de México, 1967 г.
- Piña Garza, Eduardo, Aritmética del tonalpohualli y del xiuhpohualli Archived 2013-11-06 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. . Estudios de cultura Náhuatl, ISSN 0071-1675, № 30, 1999 г., с. 257—266.
- León-Portilla, Miguel, Mitos de los orígenes en Mesoamérica. Arqueología Mexicana, № 56, с. 20-27.