ვიკიპედია

მაიაშ ცივილიზაცია

ჸოფირი მესოამერიკული ცივილიზაცია
ვიკიპედიაშ რედაქტორეფიშ გინოჭყვიდირით, სტატიას „მაიაშ ცივილიზაცია“ მესხუნაფილჷ აფჷ გიშნაგორა სტატიაშ სტატუსი. მაიაშ ცივილიზაცია ვიკიპედიაშ საუჯგუშო სტატიეფიშ ერკებულს რე.

მაიაშ ცივილიზაცია

ალმახანური მაია • არქიტექტურა
გეჸვილაფაშ რიტუალეფი • ეკონომიკა
ვაჭრუა • კალენდარი • მითოლოგია • მუსიკა
ნინეფი • რელიგია • ჯარალუა • ჭარალუა

მაიაშ ისტორია

მაიაშ დონთხაფა
იუკატანიშ მოპატონუა ესპანარეფიშით

მაიაშ ცივილიზაცია — მესოამერიკული ცივილიზაცია, ნამუთ ჩინებული რე თე ცივილიზაციეფ შქას არძოშე გოვითარაფილ დო ხალიწერ ჭარალუათ, თაშინეშე ხელუანობათ, არქიტექტურათ, მერეთი კაბეტი მათემატიკური დო ასტრონომიული რჩქინათ. თიშ უმუკუჯინუო, ნამჷ-და ცივილიზაცია სქიდუდჷ პრეკლასიკურ პერიოდისჷნ, გოვითარაფაშ კონკას მიოჭირინდუ კლასიკურ პერიოდის (დოხოლ. ჩქ. წ. 250-900 წწ.) დო აგჷნძორენდჷ სქილადას პოსტკლასიკურ პერიოდის, ესპანარეფიშით იუკატანიშ ჩქონიშ ეჭოფუაშახ. გოვითარაფაშ აპოგეას მაია წჷმარინუანდჷ ართ-ართი არძოშე წირილი კულტურაშ მაღვენჯ, მეჭედას დოხორინელ ჯარალუას.

უშმალი
ომაფე ხვისტა პიედრას–ნეგრასიშე

მაიაშ ჯარალუა დო მესოამერიკაშ შხვა ცივილიზაციეფ შქას რდჷ გარკვიული კულტურული დო რელიგიური გვენა. ჭარალუაშ, ეპიგრაფიაშ, კალენდარიშ აკოდგინა ვა შილებე ედომუშამო მაიას მივოჭარათჷნ, თინეფქ მაღალ დონეშა დამუშუეს და საჩემაროთ დოხალიწეს თინეფი. მაიაშ რეგიონი ფართობით არძოშე უკაბეტაში რე მესოამერიკას, სიერა-მადრეშ გვალამ მუხურშე მოჸუნაფილი — ოორუე იუკატანიშ რზენეფშახ, მორო თე ცივილიზაციაშ გულაშ სფერო ოჭირინუანდჷ ცენტრალურ მექსიკაშახ, გოხოლუას დვალირ არანეფს იგინაფუაფუ მაიაშ ხელუანობაშ დო არქიტექტურაშ გულა მუთ გჷშაჭანაფილი ოკო ორდას მუჭოთ ვაჭრუათ, თეშინეშეს გალენ ტერიტორიეფიშ ეჭოფუეფით. მაიაშ კათა დღას ვა „გონქირაფე“ - ვართ კლასიკურ პერიოდიშ ბოლოს, ვართ ესპანარეფიშით იუკატანიშ ეჭოფუაშ დო კოლონიზაციაშ პერიოდის. მექსიკაშ დო ბელიზიშ ტერიტორიას მორჩილ ხორუეფით ამუდღა ხოლო ოხორანს კათა, ნამუეფიშ ნინა, რწუმა-წჷმორინაფეფი, ადათეფი ოდო ანგარია ხოლო 2000 წანაშ მეძენას ვა თირელე. ნინა ორხველჷ მაია-კიჩეშ ნინეფიშ ფანიას. ნორთის უჩქჷ ესპანურით. რელიგიათ ფორმალურო კათოლიკეეფი რენა, ფაქტობურო ეთმისქილიდუანა წოხოლენქირსიანულ რწუმეფიშ მუკნასქილედეფს. ალმახანურ მაიაშ ჯინჯიერ საქვარუა რე დიხასაქვარუა.

გეოგრაფიული ორენი

 
მაიაშ არანი

მაიაშ ცივილიზაციაშ გეოგრაფიული არანი, ჩინებული „მაიაშ რეგიონიშ“ (არანიშ) ჯოხოდვალათ, ფორჷნს მექსიკაშ ობჟათე შტატეფს: ჩიაპასი, ტაბასკო დო იუკატანიშ ჩქონიშ შტატეფს: კინტანა-როო, კამპეჩე დო იუკატანი. მაიაშ არანი ოჭირინდუანს ცენტრალურ ამერიკაშ ოორუე რეგიონშახ, გვატემალა, ბელიზი, სალვადორი დო ბჟადალ ჰონდურასი.

მუჭოთ ფართობით არძოშე კაბეტის მესოამერიკასჷნ, მაიაშ რეგიონს უკებჷ ფართო არანი მოჸუნაფილ სიერა-მადრეშ გვალონაშე ოორუე იუკატანიშ გვერდოსქჷრე რზენეფშახ. კლიმატი მაიაშ რეგიონს საჩემაროთ მარყე რე. ობჟათე არანეფს შხირი რე წალიკონი, ტროპიკული შტორმი, მუთ კარიბიშ ზუღაპიჯიშო რე დჷმახასიათაფალი.

მაიაშ რეგიონი პიჯალურო 3 ზონათ ირთუ - ობჟათე ზუკეფი, ობჟათე (ვარ-და ცენტრალური) რზენეფი დო ოორუე რზენეფი. ობჟათე ზუკეფი ფორჷნს გვატემალაშ დო ჩიაპასიშ კურზულე ტერიტორიეფს, ოდო ობჟათე რზენეფი თე კურზულეფიშ ოორუეშე იდვალუაფუ დო ფორჷნს: კამპეჩეს, კინტანა-როოს, ოორუე გვატემალაშ ტერიტორიეფს, თაშინეშე ბელიზის, სალვადორს. მაიაშ არანიშ ოორუე რზენეფი ფორჷნს იუკატანიშ ჩქონიშ დოსქილადირ ტერიტორიას პუკიშ სუკიეფიშ მეკოროცხილო.

ისტორია

 
140 ფუტიანი „კაანა“

მენცარეფქ ისტორიული გოვითარაფაშ თენერი ჯაჭვი „გაკანწყის“: დოხოლაფირო 10 000 წანაშ წოხოლე, მუჟამც მითუ ეკონია გოჸინუალაშ პერიოდიქჷნ, ადამიერეფქ ამერიკაშ კონტინენტშა ოორუეშე ობჟათეჸურე ეყარეს. გეჸვენჯი 6 000 წანაშ განწხანს თინეფქ ქჷდიგურეს დიხასაქვარუა, მარენჯულ რინა.

მაიაშ ცივილიზაციაშ თუდონი ქრონოლოგიურ სანძღოთ მირჩქინანა ჩქინ ერაშახ II ვითოშწანურას, ნამუთინეშა III ვითოშწანურასჷთ, ოდო ჟინი თანჯათ ახ. წ. X ოშწანურას. თე ცივილიზაციაშ გოპეულუაშ ხანა მოურს ახ. წ. VII-VIII ოშწანურეფშა. ახ. წ. დოხოლაფირო 900 წანას დიჭყჷ მაიაშ ცივილიზაციაშ ბჟაშ დინოსვანჯაფაქ: ორთაშობურ რესურსეფქ გჷმიფიტჷ დო ვარი, ურცხო ტომეფქ მუშეჭკირესჷნ, მითინს ვა უჩქჷ, მარა ნოღეფქ დიჩოლჷ დო მაიაშ ცივილიზაციაქ იუკატანიშ ჩქონშა გჷნილჷ. მარა სახენწჷფო ნწყილობაქ, მუთ მაიაშ ცივილიზაციაშო რდჷ დჷმახასიათაფალინ, ბოლო-ბოლო თაქჷთ ქჷდიხუ.

პრეკლასიკური პერიოდი

ჩქ. წანეფიშეკოროცხუაშახ 1500 წანას, პრეკლასიკური პერიოდიშ დოჭყაფუს გჷთმორჩქინდუ მაიაშ ცივილიზაცია. გეფალეს შხუ ცენტრეფქ – ნაკბე, ელ-მირადორი, ტიკალი. გჷმირინუაფუ რიტუალური, ბჟაშ დო თუთაშ კალენდარეფი, ივითარებუ იეროგლიფური ჭარალუა, ეთმიგაფუაფუ ოხიდეფი. ჯარალუა ირთუ მადუდე ელიტათ დო მასათ (დიხამოქიმინჯეეფი, მოხელეეფი, ვაჭარეფი)

კლასიკური პერიოდი

 
ოწანაფე, ახ. წ. 830 წ.

ორდოშიან კლასიკური პერიოდიშე (ახ. წ. 250-600 წ.წ.) კაბეტი მუდანობათ წჷმოსქიდჷ პირამიდა ოხიდეფქ მუკნაჭარეფით დო მადუდეეფიშ სურათეფით. არძოშე ორდოშიანი (292 წ) ნაძირეფუ რე ტიკალს დო თის გჷშახანტილი რე დინასტიაშ დჷმარსხუაფალიშ, მადუდე იაშ-მოშ-შოკაშ მონძეშ პორტრეტი. გვიანიშ კალსიკური პერიოდი (ახ. წ. 600-900 წ.წ.) რე კაბეტი ფალუაშ ეპოქა, მუჟამსჷთ გჷმორჩქინდჷ კულტურაშ ახალი ჯაკონეფქ პალენკექ დო კოპანქჷნ, ოდო ხელუანობაქ უკაბეტაშ ეკიულას მიოჭირინუ. მარა, მუჭოთ რჩქჷნ, ორთაშობური რესურსეფქ გეგმირცუ, მუქჷთ გჷშეჭანუ ოფუტეშ მეურნობაშ დონთხაფა, დო უკვე პოსტკლასიკურ პერიოდის უმუჭყვიდუ შქირენეფქ, ეპიდემიეფქ, ურცხოარ ემაჭოფალეფქ, უმუჭყვიდუ ლჷმეფქ, - ირფელქ ათექ ეკონია მუკათუ მაიაშ ცივილიზაციას. მორო ცივილიზაცია იშენი აგჷნძორენდჷ სქჷლადას იუკატანიშ ოორუე ნორთის. თაქ უსქვამაში ნოღეფი – უშმალი, კაბახი, საიილი, ლაბნა – აგჷნძორენდეს შურდგჷმას 1000 წანაშახ, ოდო ნოღა ჩიჩენ-იცაშო გოპეულუაშ პერიოდიქჷთ ქჷდოდირთჷ. მარა ჩიჩენ-იცაშ უნელო მიკოდინაფაშ უკული, იუკატანიშ თარ ნოღათ გჷნირთჷ მაიაპანქ. კოკომეფიშ დინასტიაშ 250 წანაშ პატჷნალაშ უკული, მაიაპანი გაკარღვეს არყებულ მეძობელ ნოღეფიშ ნჯღვერეფქ, მუშ უკულით, ჸოფილი სახეთ მაიაშ ცივილიზაციას ვა მუწადგინჷ კუჩხიშა, ოდო საბოლათ თინა ესპანარ კონკისტადორეფქ მოჯილიკუეს.

კოლონიზაციაშ პერიოდი

 
ჭკორეფიშ წჷმორინაფა მაიაშ მადუდეშ წოხოლე, ახ. წ. 785 წ.

ჟირი ცივილიზაციაშ, ევროპული დო ამერიკული (თე შვანს მაიაშ ცივილიზაცია) მაართა აკოხვალამაქ აკოდირთჷ ქრისტეფორე კოლუმბიშ კათაფათ, მუჟამცჷთ მუში მაანთხა ნჩურუაშ ბორჯის ინდოეთის (კოლუმბის წანდჷ, ნამჷ-და მუში კილაძირაფილ დიხა ინდოეთი რდჷნ), მუში ხვამარდეფქ ალულუეს ალმახანური ჰონდურასიშ ოორეუ ნორთის დო კოკი გუანაიაწკჷმა აუხვადეს ცალფა ჯას ეშაჭკირილ კანოექჷნ, სიგანათ 1,5 მ. თენა რდჷ ოვაჭარე ნიში, ნამუდგაშ მერზეეფქჷთ ევროპალეფს გჷწარზის ლინჯიშ ფურცელეფი, ხეშ კვაღეფი, კერამიკული ნახელუეფი, კაკაოშ კაკალეფი დო ბამბაიეფი.

მუჟამცჷთ ერნან კორტესიქ აცტეკეფიშ კაბეტი იმპერია ეჭოფუნ, თიქ ართ-ართი მუში რაზმიშ მადუდე მიდაჯღონჷ ობჟათეშა, ახალი ტერიტორიეფიშ ეიოჭოფუშა. 1547 წანაშო, ესპანარეფქ მათუეს მაიაშ კათეფიშ ეჭოფუა, მორო ნამუთინე ტომქ დუდი ქჷმკაფორუ იუკატანიშ ჩქონიშ ცენტრალურ ნორთიშ ტყალეფს დო ხოლო 150 წანაშ მალობას აგჷნძორენდჷ ლჷმას. ესპანარეფიშით მუშაღალირი პატონეფიშ, წითელეშ დო გრიპიშ ეპიდემიეფი, ნამუეფსჷთ თექიანი მახორობა ვა ჩინებულენდჷნ, მილიონობათ ინდიარს მუთმოცალუნდჷ ღურაშ ცელით. ესპანარეფი თე ბორჯისჷნე კონწარას თხოზუდეს თინეფიშ რელიგიას: აკმარღვანდეს ოხიდეფს, წიმინდე არდგილეფს რჩუნდეს, ოდო თინეფს, მით მეკაპუობაშა რდჷ გეჭოფილინ, კათოლიკე მისიონერი ბერეფი მუკმაშქვანდეს ჯალს, დუღუნდეს ჩხე წყარით, ლახუნდეს მართახით.

თე მისიონერეფს ხემანჯღვერენდჷ ფრანცისკანარ ბერი დიეგო დე ლანდა, ვაორდინარული დო რთული კოჩი. თინა გურაფულენდჷ აბანობური მახორობაშ ჸოფას, ოცადუდჷ ქჷმეუგორაფუდუკო მაიაშ ჭარალუაშ სალამუსობაშ ეშანწყუმალშა დო გაკლაძირჷ ონოფულე ოტყობენჯი, სოდეთ 30 იეროგლიფური წინგი იჩუალუაფუდჷნ. თე წინგეფი ხელუანობაშ გოსოფურ მინუშეფს წჷმარინუანდჷ: უჩა დო ჭითა შანეფი კალიგრაფიშ ხეთ რდჷ გჷშაჸონაფილი ღია ფერიშ ქაღარდიშა, ნამუსჷთ ახაზირენდეს ლუღიშ ვარ-და ბჟოლიშ თუდონი ნორთიშე. თვითან წინგეფი კიჩილი რდჷ „გარმონცალო“, ოდო გალენკაბრა იაგუარიშ ტყებიშე რდჷ ხაზირელი.

თე ბერქ გჷნოჭყვადჷ, ნამჷ-და მაიაშ წინგეფს ეზოთერული რჩქინაშ მაღვენჯი, მაზაკვალიშ მაჩილითაფარი მოღე იჸუაფუდჷნ დო ზოჯჷ თინეფიშ ჭუალა, მუქჷთ „მაიაშ კათას ზარი დო ჯაბი მუკათუ“. 1562 წანას, დიეგო დე ლანდაშ სუმთუთაშ ინკვიზაციაშ ბორჯის, თიშ ხემანჯღვერალათ აწამეს 5 000 ინდიარი, ნამუეფშეთ 158-ქ დოღურჷ. თე კონწარალაშ გეშა, დე ლანდა უკოხოლე, ესპანეთშა გაგშეჭანეს, მარა თექ გამართეს დო გვალო მალას უკვე ეპისკოპოსიშ რანგშა დართინეს.

კონკისტადორეფი არძო შელებუანი მოხუჯეფით დო მერინეფით მუთმოჯილიკანდეს ინდიარეფიშ კულტურას. ესპანარეფიშ მოულაშე უკვე ოში წანაშ უკული, მაიაშ დიდებუანი ულირიშ გეშა გოშინეფქჷთ ვა დოსქიდჷ. მითინს ვაწარინნედჷ თოლშა, ნამჷ-და ადამიერშო დახე ეუჭოფუ, თე ტროპიკულ კლიმატის უმაღალაშ ცივილიზაცია სქიდუდჷნ.

ჯარალუა

მაიაშ ცივილიზაციაშ გოვითარაფა მითმიშჷ კონწარას რეგლამენტირაფილი, კლასობური ჯარალუაშ ევოლუციაშ მეთხოზინალათ. მადუდეეფი, ნამუეფიშ გამნარყი, მუჭოთ მაიაშ კათას მიორჩქჷდჷნ, ღორონთეფშე მუთმოურდჷნ, ხემანჯღვერენდეს ადამიერეფს, დოჭყაფილი ოფუტეშ მეურნობაშ საქვარუათ დო მოთებული ოურდუმე ლოშქუეფით. ჯარალუობური პირამიდაშ უმაღალაშ კონქას გერდჷ უჟინაში მადუდე, შხვა ოქიანუეფწკჷმა მერსხილი, მუსჷთ ღოზი მუკოქვენჯეფით ხოლო ათმასუმალუდჷ კიდირს გემარგებული უციო სარკეთ. უჟინაშ მადუდეს მაიაშ კათეფი „კათაშ სარკეს“ უძახუდეს.

ხელუანობა

 
რელიეფი პალენკეშე

მაიაშ კათეფიშ რინაშ გურგაჩამალ ნორთის აკმადგინანდჷ მუსიკა დო სხაპუეფი, ნამუეფიშ მეშქაშალათ თინეფი ღორონთეფს მარდის უჯღუნანდეს. მუსიკაშ ჰანგეფი დო ქორეოგრაფიული სურთეფი ოხოლუდჷ მაიაშ არძო მასობურ გიშულეფს: რჩქალობაშ ბორჯის დო ვარ ოურდუმე ლოშქუეფს, ჯინუას დო ვარ მინდორიშ სამუშეფს, ოკულტე ცერემონიეფს. მასხაპალეფი დო მუსიკოსეფი გჷშახანტილი რენა დოხორეეფიშ კიდალეფს, მოხანტილ ბინეხეფს, სკულპტურეფს. სანარღოთ, ჩქი ამუდღა ვა შემილებუნა ქჷმიფრჩქილუათ მუსიკა, ნამუთ თიკწჷმა ისჷმედჷნ ვარ-და ქაწიბრინუათ თოლშა მასხაპალეფიშ რიტმული ჸარებეფინ.

გიოშქუმალარ მუსიკალურ ინსტრუმენტეფს ახაზჷრენდეს ჯაშე, ჭუბერიშ ვარ-და ოკიანეშ კუშ ფორიშე. ინანბარალ ინსტრუმენტეფს ახაზირენდეს გჷრძე, გჷშასქჷრაფილ კოპეშიეფშე, ნამუეფით ჯაშ სვირეფშა რდჷ წჷმოციკაფილინ. სალამურეფს დო ოჸეეფს აკეთენდეს ერემიშ ყვილეფშე ვარ-და ჯაშე.

  •  
    პალენკეშ მაფა აჰკალ მო' ნააბ III, VIII ოშწანურა
  •  
    ფიგურა კოკი ჰაინაშე, ახ. წ. 650-800
  •  
    მობათქაშებული ილუსტრაცია პალენკეშე, ახ.წ. 670

არქიტექტურა

 
პალენკეშ აკნაცჷმეფი
 
ბურთიშ ოლაჸაფე მოედანი ტიკალს, გვატემალა

არქეოლოგეფქ, მუკოჸუნაფილ გონთხორუეფიშ ოსხირშა გიშეღეს დუნასქვი, ნამჷ-და მაიაშ პირამიდეფი, თეშინეშეს მუჭოთ ეგვიპტურინ, წჷმარინუანდეს ჟინოსქუალეფიშ აკარდამეფს. ხანტუეფიშ, ქუაშ მათოლარეფიშ, მუშეფიშ ქვერსემი არმია ხეს მუთმოთხუნდჷ სარიკოთ რთულ საქვარს, თიშო ნამჷ-და ეკონია პატი გინუგაფუდესკო აკა ადამიერშან. სამანგათ, პაკამას (დუდენდჷ 615-683 წ.წ.) – პალენკეშ უჟინაში მადუდეშ აკარდამაქ აორცება გჷშეჭანუ მუში ღმალიერი ონთხორუეთ. პაკამაქ ეიოგჷ დოხორეეფი, ოხიდეფი, ეიორხინჷ მუკნაჭარეფამი სტელეფი, ნამუეფით ძალამ ოხვილურ ინფორმაციას ირზენა მაიაშ გეშა.

  •  
    „ელ–კასტილიო“ ნოღა შუნანტუნიჩწკჷმა, სიმაღალა 132 ფუტი
  •  
    „ელ–კასტილიო“
  •  
    პალენკეშ თარი დოხორე, ახ. წ. VII ოშწანურა
  •  
    მადუდეშ დოხორე, უშმალი, X ოშწანურა.

მეურნალა

მაიაშ ცივილიზაციაშ სქჷლადაშო ოხვილური რდჷ მუდგარენი ეკონომიკური ოსხირი, მარა მაიაშ კათეფს ვა უჩქუდჷ ლითონი, ოხონური, ბარბალამი ოჭიეეფი, შინური ჩხოლარეფი, სამეთუნეო ბარბალი. ფაქტობურო, თინეფიშ სამუშა ხესახვარეფიშ მეჯინათ ქიბჩიით-და, თინეფი რდეს ქუაშ ხანაშ ადამიერეფი. XX ოშწანურაშ 60-იან წანეფშახ მიორჩქუდეს, ნამჷ-და მაიაშ ტომეფი, თეშინეშეს მუჭოთ თინეფიშ ალმახანური გუმნარყეფინ, ოჭვარუე დიხაქიმინჯალას მეთხოზუდეს: მოჩამილ ნოკვეთის ტყას გოჩეხუნდეს, უკულ მოჭკირილ ჯალეფს დო ბართვონს ჭუნდეს, ტუტათ გუპატიებდესკონ დიხა. ტროპიკული ტყალეფიშ დიხა ღარიბი რე, ფინა ვა რე ტომბა, ათეშენ თინა მალას, ჟირ-სუმ წარმოწანას გჷმიფიტუ. თეშ უკული ნოკვეთის იტენდეს თეიშახ, ვინდარო თინა კჷნე ვა დიფორუდჷ ჯალეფით დო უკული ირფელი დუდშე იჭყაფუდჷ.

ბორჯიშ განწხანს მაიაშ მახორობა იძინანდჷ. გეთოლწონჷ ნამჷ-და დიხაშ ეროზია, ნამუთ ოჭვარუე დიხაქიმინჯალაშ ბორჯის აკმიქიმუნდჷნ, მაიაქ ქჷდიჭყჷ გვალაშ ფერდიეფს აკიბურ დიხაქიმინჯალაშ გჷმორინაფა. ჯვეში მაიაშ კათეფი ეკონელ მინდორიშ პრინციპისჷთ ირინუანდეს, მუჟამც ჭყონჭო არდგილეფშა მიშმუღუდეს დიხან დო აკმოქიმინუნდეს გუძუბეფს. მაიაშ ტომეფს ობაღინაფალო რთული ოირიგაციე სისტემეფით უღუდეს. სამანგათ, კილაძირაფილქ იჸუ 90 მეტრა სიგანაშ დო 11 კმ სიგჷრძაშ არხიქ, ნამუთ ნოღას წყარმალუწკჷმა მითმიორსხუანდჷნ. ნოღა ეცნაშ ცენტრიშე, ოორუეთ, გონთხორილი რდჷ უმოს მორჩილ ზჷმაშ შქვით არხი, ნამუდგეფით წყარი შხვადოშხვა ზჷმაშ რეზერვუარეფს ეთმიოფშანდჷნ. არძოშე უკაბეტაში თე რეზერვუარეფშე 120 მლნ კუბურ მეტრა წყარს ინტირინუანდჷ. არქეოლოგეფიშ გჷშაკოროცხუათ, თე სისტემაშ კიდანჯუას ნოღაშ მახორუეფქ 1,68 მლნ კოჩ-დღა ახარჯეს. ირფელქ ათექ ეგაფილქ იჸუ ხეთ, პრიმიტიული ხესახვარეფით.

წყარმალუეფს დო არხეფს გჷნოაბანუაშ აკა მეშქაშალას წჷმარინუანდჷ კანოე, ნამუთ ცალფა ჯაშე რდჷ გჷშათოლირინ, სიგჷრძას რდჷ 12 მ. დო 50 კოჩის ინტირინუანდჷ.

ვაჭრუა

ქიანაშ სიტომბაშა წყარპიჯეფშე მუშმუღუდეს შხვადოშხვა პროდუქტი: ჩხომი, ზუღაშ ბჟაშუმუეფი, ალიშკიბირეფი, ზვიგენიშ კიბირეფი, ჯიმუ – ნამუთ ართნერ ფარაშ როლს ლაჸაფენდჷ. იუკატანიშ ბჟაეიოლ ოძგალეს, ნოღა სოროსის დირსხჷ ოვაჭრე ცენტრიქ. არძოშე ანდაღებული პროდუქტი, ნამუთ სოროსიშ გულათ ედომუშამ ქიანას გუთმიფაჩუდჷნ, რდჷ ნეფრიტი დო ობსიდიანი, ნამუეფით მექსიკაშ შქა ნორთიშე დო გვატემალაშე მოუღუდეს. ობსიდიანი, უჩა ვულკანური გოჭყაფაშ შუშა, იმუშებაფუაფუდჷ თეში, ნამჷ-და თიში პიჯი ხამუცალო კვათირო გჷნმირთუდჷ. თიშე ახაზირენდეს ანჯარს დო ოჭკირალ ინსტრუმენტეფს. ნეფრიტი, მოღე რდჷ მუჭოთ რიტუალური ქუა დო თიშე კაბეტი მოთხუალა რდჷ ქიანაშ ედომუშამ ტერიტორიას. ათე დო შხვა ღირუან პროდუქტიშ მანგიორო, რზენ აბანეფს მახორუ ადამიერეფი ირზენდეს ოჭკომალ პროდუქტეფს, ბამბეს, თაშნეშე იაგუარიშ ტყების დო კეტცალიშ ბურდღას.

ჭარალუა

  თარი სტატია: მაიაშ ჭარალუა.
 
მაიაშ მუკნაჭარეფი მაფა ტაჰ აკ ჩაანიშ გჷმოსახილობათ

მუჟამცჷთ ესპანარეფქ იუკატანშა მორთესჷნ, მაიაშ კათეფს ვითოშობათ ხეშნაჭარა წინგი აპალუდეს, ნამუეფიშ უკაბეტაშ ნორთიქჷთ დიიჭჷ. XIX ოშწანურას მენცარეფი იჩინენდეს ხვალე სუმი წინგის – კოდექსეფიშ გეშა, ნამუეფსჷთ თი ნოღეფიშ ჯოხოეფქ მიაჩეს, სოდეთ თინეფი კილაძირესჷნ. 14 წანაშ განწხანს გურაფულენდჷ დრეზდენს, ომაფე ბიბლიოთეკაშ ბიბლიოთეკარი ერნესტ ფორსტემანი კოდექსის დო მაიაშ კალენდარიშ ქიმინჯალაშ პრინციპის, ოდო იური კნოროზოვიშ დო ჰენრიხ ბერლინიშ გჷმორკვიეფქ ახალი ფურცელი გეგნოფაჩეს ალმახანური მაიანისტიკას. მიორჩქუნა, ნამჷ-და ამუდღარშო ეშაჩინებული რე მაიაშ იეროგლიფეფიშ 80%-შე უმოსი, ოდო არქეოლოგეფქ მაიაშ მატერიალური კულტურაშ ანდა, გოსოფური ძეგლი კილაძირეს.

ასტრონომია

 
მაიაშ ციფრეფი

მაიაშ ქურუმეფი უჯვეშაში ბორჯიშე უჸუნუანდეს თოლს ცაშურ რსხულეფს. ონოფულე რჩქინას მურიცხეფიშ დო პლანეტეფიშ გეშა ქურუმეფი ენმიჭარანდეს კოდექსეფშა, ნამუეფქჷთ წჷმომიტეს მაიაშ კალენდარეფიშ რთული სისტემა, ნამუთ მერსხილი რდჷ ბჟაშ, თუთაშ დო პლანეტა მორღაშ ჸარებაწკჷმა. მაიაქ ხვალე ბჟაშ კალენდარი 365 დღათ ვა აკოქიმინჷნ, ვარინ უკაბეტაში აიწორალათ გოხურგუ თუთაშ თუთა ხოლო (ალმახანური გჷშაკოროცხუეფით გვალო 23 მერქაშ ჩილათაფათ). მარა რინაშულო არძოშე გურგაჩამალი კალენდარი, ნამუთ ირი კუჩხიშ ბიჯგის გჷთმოხურგანდჷ ადამიერიშ ჭარას დო თი წიაკალი ნობიჯგუსჷნ, მაიაშ კათაშო რდჷ ასტროლოგიური, ვარ-და რიტუალური კალენდარი, ნამუთ 260 დღალამ ციკლეფშე აკმოდირთუუდჷ.

ალმახანური მუნაჩემეფით ძნელი რე თე კალენდარიშ გორჩქინაშ აიწორი გოხურგუა. ნამთინეეფს მიორჩქუნა, ნამჷ-და თის ოსხირო ათუძჷ სასქუოშ ნაჸოფიშ გოვითარაფაშ პერიოდი – ენოსახუაშე დაბადებაშახ. ჯვეში მაიაშ წჷმმარინაფალეფი, თეშინეშეს მუჭოთ ალმახანური ადამიერეფი, რგებაფულენდეს ჰოროსკოპეფით, რიტუალური კალენდარით გჷთმოხურგანდეს ედორია დღალეფს მუდგარენი გარკვიული საქვარეფიშ წჷმაჭყაფალო.

თეშ გალე, მაიაშ ქურუმი ასტრონომეფქ აკარსხუეს რთული კალენდარი, სოდეთ ართბორჯულო გჷმირინუაფუდჷ ბჟაშ, რიტუალური დო პლანეტა მორღაშ ციკლეფი. თიშ მეჯინათ, ქურუმეფი გჷთმოხურგანდეს ლჷმეფიშ დო გეჸვილაფეფიშ ბორჯის. თე კაბეტი კალენდარი აკმოდირთუუდჷ 104 წანაშე, მორღაშ ყარაფიშ 65 პერიოდიშ დო ადამიერიშ ნაჸოფიშ მონჭაფაშ 146 პერიოდიშე. თიშ მეჯინათ, ირი 173,3 დღაშ უკული, შილებედჷ ოლებერი ბჟაშ დო ვარ თუთაშ გეუკუმელაფაშ აწოჩამა, მუთ უბრალე კათაშა მაგიურ ინოჩამას ოხვამილუანდჷ.

ჯვეში მაიაშ ქურუმეფს წანდეს, ნამჷ-და თინეფს უჩქუდეს ქიანაშ გორჩქინაშ აიწორი თარიღი (იულიანური კალენდარიშ მეჯინათ ჯვ.წ. 3114 წანაშ 11 მარაშინათუთა), ოდო თინეფიშ კოსმოსური ციკლეფიშ თეორიაშ მეჯინათ, 2012 წანაშ 21 ქირსეთუთას, თე ქიანა ოკო მოსპელედჷკო. მორო მაიაშ კათეფშო რეალური სპუალაქ უმოსი ორდო – XVI ოშწანურას მოხვადჷ, მუჟამცჷთ თინეფიშ ოძგალეს ესპანარი კონკისტადორეფქ, პაპეფქ დო კოლონისტეფქ მადირთესჷნ.

ოურდუმე საქვარუა

ოგალენე ოურდუმე კონფლიქტეფიშ ნოქური დო დუდიშთხილუააშ ნოდგჷმეფიშ ვარინელობაქ, არქეოლოგეფს ოფირქებაფუ, ნამჷ-და მაიაშ კათა, აცტეკეფშე გინორთათ, მეთხოზუდეს რჩქალი, დახე იდილიურ რინას, მარა მაიაშ ხელუანობაწკჷმა უმოსი ხოლოს ნაჩინებუობაქ გვალო შხვანერო წჷმარჩქინჷ თე ცივილიზაციას მახორუ ჯარალუა.

მაიაშ ოურდუმე ლოშქუეფს უღუდჷ რიტუალური ხასიათი. თენა რდჷ ვარჩქვანელობური ლჷმეფი: ხაზირუა მერეთი პომპეზური რდჷ, ოჩხუპერ რაგვინეფი ძალამ ხანკუნტა დო კაბეტი მუდანობაშ ჭკორი, ნამუეფსჷთ ღორონც გიოჸვილანდესჷნ.

რელიგია

 
მაიაშ ქურუმიშ ფიგურა
 
ახალი წანაშ რიტუალი

ადამიერეფშო ოხიდეფი წჷმარინუანდეს თი აბანს, სოდეთ მითმეურდჷ მაიაშ ართ-ართი არძოშე გურგაჩამალი რიტუალი — ღორონთწკჷმა დო კინოხონეფწკჷმა აკოწყორუა, მუსჷთ „დიხაშთუდო შარალუა“ ჯოხოდჷ. თენერი შარალუაშ ორსულებერო მადუდეს ოკო მიშურთუმუდჷკო ეგზალტაციაშ უმაღალაშ სტადიაშა, მუდგაშ ბორჯისჷთ ჰალუცინაციეფი იჭყაფუ. თეშ მეჭირინდაფა შქირენათ დო ზისხირიშ კჷლაშქუმალათ შილებედჷ. მადუდე მუში ზისხირამ ადათის ორთუდჷ ხვალახეთ, ჭიჭე ოთახის, ოდო უკული ზისხირით მოწიკვილი, ჩე მუკოქვენჯით გჷმორჩქინდუდჷ ოხიდაშ ეშალუეფიშ ჟილენ მოედანს დო თეჸურეშე იჭყანდჷ „ღორონთშა ეშულას“.

ალმახანური ადამიერშო ზისხირიშ კჷლაშქუმალაშ პრაქტიკა ოშქურანჯი დო ტყარობა რე, მარა მაიაშ კათაშო თენა უციობას წჷმარინუანდჷ. თინეფს წანდეს, ნამჷ-და ოქიანუს მოდვალირი რე ოშქურანჯი დო უბადო ძალეფი, ნამუეფიშ აკოკჷნებათ ხვალე გარკვიული რიტუალეფიშ რსულებათ შილებე. მურიცხეფიშ დო პლანეტეფიშ ყარაფის თინეფი ღორონთეფიშ ნებას მიოჭარანდეს. ბჟაშ გეუკუმელაფა, სამანგათ, თინეფიშთ მირჩქინუაფუდჷ მუჭოთ ოხვამერიშ ღურაშ მუდგარენი ფორმათ, მუდგაშ გეშათ ბჟა ირიათონო შილებედჷ გოდინაფედჷკონ. ოჭუმარეშ მურიცხიშ (თენერო თინეფს მორღა მიორჩქუდეს) მაართა მუკორჩქინა ცას ხანგინძე ბორჯიშ უკული, თინეფშო მოხოლაფირ ლჷმაშ შანი რდჷ. მეუჸუნუანდეს მუ ზისხირიშ კჷლაშქუმალაშ ცერემონიას ნამუდგაინ ცაშურ ჸოფირებას, მაიაშ მადუდეეფი ოცადუდეს მუდგაიჸინნერო გულა მოუხვამილუაფუდესკონ ოლებერ ჸოფირებეფშა დო წანდეს, ნამჷ-და თეშა რდჷ მუკობუნაფილი ქიანაშ ჭარან.

მაიაშ კათეფიშ არზით, ონოფულე რსხუ შურდგჷმილ ადამიერეფ დო ღორონთეფ შქას ირსხუაფუდჷ რიტუალურ აქტეფიშ ბორჯის, ნამუეფსჷთ ადამიერეფშა ოკო მეუჩამუდესკონ შურდგჷმილი ოქიანუშე შურეფიშ ოქიანუშა გჷშულაშ მეშქაშალა. თე კათეფიშ წჷმმარინაფალეფს სპეციალურო მეჸუნდეს მუნეფიშ დუდი თი დგომარობაშა, მუჟამც აბორჯებულ ჰონიას რჩქინდუდჷ მუდგარენი აწოძირაფეფი, მუთ შანენდჷ შხვა ოქიანუშა გჷნულას. თენერი რიტუალეფიშ მუკოჸონაფაშ ბაძაძეფი მირყას რდჷ: დაბადება დო ვარი ღურა, ლაიტიშ თასუა დო ვარი მადუდეშ ხვისტაშა ეშულა – ირფელი ითხიინდჷ ზისხირიშ კჷლაშქუმალას, ანუ ღორონთეფშო თი არძოშე ანდაღებულ გიოკიბირალს, ნამუთ თინეფს აპალუდესჷნ.

კჷლაძირაფილი რე ქუაშე გჷშათოლირ ადამიერიშ ჭიჭე ფიგურა, ნამუთ ზისხირიშ კჷლაშქუმალაშ წესის არსულენსჷნ. დუდიშ გიოფორაფალი, სამკაულეფი, ჩხეშეფშა გოკარკატელი ნოჭკერი, ირფელი თენა მიოწურუანდჷ, ნამჷ-და თინა დჷნოშურეფშო ცოდეფს ნარღენდჷნ. ირხუნდჷ მუ გენიტალიეფს (ნამუთინეშა ირხუნდეს ნინას ვარ-და ჸუჯეფს), თინა უჯინედჷ, ვინდარო ზისხირით ვა მიღაფუდჷ ჯაშე ხაზირელი ქაღარდინ. მუჟამსჷთ ქაღარდი ზისხირით მიღაფუდჷნ, თის ჭუნდეს დო თეჸურეშე გჷმულირი კუმა, ნამუთ ეშე, ცაშა მიშჷნ, წჷმარინუანდჷ ღორონთეფიშ ოსქჷლადირეს.

მაიაშ კათეფი ოქიანუს უჯინედეს ართბორჯულო ეფურინათ დო შქურინით ხოლო. თინეფიშ წჷმორინაფეფით, კოსმოსი სუმი დონეშე აკმოდირთუდჷ: ჟილენი, ცაშ დონეშ, ოშქაშე, დიხაშ ოქიანუშე დო ქვერსემიაშე, სოდეთ ღურელეფი ოხორანდესჷნ. ოქიანუშ წესრიგი ასქილიდაფირი რდჷ თი ჩეჟიერ ურთიართალეფით, ნამუეფით ღორონთეფ დო ადამიერეფ შქას ორდჷნ. ღორონთეფი მაიაშ კათეფს არზენდეს ოჭკომალს, გამუნარყის, ბჟაშ სინთეს, ჭვემა დო შხვა რინაშულ ჩეჟიერალეფს აღიარაფაშ, პატიშ დო თაყვანიშ გჷნოგაფაშ მანგიორო.

ართუაფა

ჩქინშახ მაჭირინდუ მაიაშ ართ-ართი ართუაფალქ – ბურთით ლაჸაფიქ. სპეციალურ ქუაშ მოედანეფს ნირზის მოკათაფუეფი წჷმარინუანდეს მითოლოგიურ სიუჟეტის გერგეზი ნაჟირუა ჯიმალეფიშ გეშა, ნამუეფით დიხაშთუდო, ღორონთეფს ბურთის ოლაჸაფუდესჷნ. დო აიწორო თეშინეშეს, მუჭოთ მითოლოგიურ ნარაგადუს, სოდეთ ჩიება რდჷ ღურა დო თელარა შქას სხუნაშ გეშა, რეალურ ნირზის დომარცხაფილს გიოჸვილანდეს ვარ-და ოღურალო ლახუნდეს მონკა ბურთით, ვარ-და დუც კვათუნდეს. ნამუთინეშა დომარცხაფილს უბრალეთ აკოკირუნდეს დო აკეთენდეს მუ თიშე ართნერ შურდგჷმილ ბურთის, ქჷგიოკერკელუანდეს ოხიდაშ ეშალუეფს ვარ-და ღურაშა ორულაფუანდეს მოედანს.

მაიაშ ნოღაშ კილაძირაფა

XVIII ოშწანურაშ ლიაშე კჷნე იჭყაფუ მაიაშ ცივილიზაციათ დოინტერესაფა დო ბრელ მუდგარენეფი კილმურს დღაშ სინთეშა. მაიაშ ულირიშ მაართა მარკვიე რდჷ ესპანეთიშ არმიაშ კაპიტანი ანტონიე დელ რიო, მიქჷთ კილაძირჷ მაიაშ ნოღა პალენკე დიდებუანი პირამიდეფით დო დოხორეეფით. 20 წანაშ უკული, თის ქეკაჸუნჷ ესპანარეფიშ ოინალუს რინელი ჰოლანდიარი გილერმო დიუპექ, მიქჷთ ესპანეთიშ მაფა კარლოს IV-შე ეჭოფჷ დავალება ქჷდოუგურუაფუდჷკო მექსიკაშ სიჯვეშეეფინ. უკულნეშის დიუპეშ საქვარი აგჷნძორჷ გვატემალაშ გუბერნატორქ ხუან გალინდოქ დო ბოლოს სტეფენსიქ დო კაზერვუდიქ. თინეფიშ ექსპედიციფიშ უკული, მაიაშ ცივილიზაციაშ გეშა არძოქ ქჷდიჭყჷ ჩიება. 1885 წანას, ამერიკაშ ანტიკვარულ ჯარალუაქ დო ჰარვარდის პიბოდიშ მუზეუმქ იუკატანშა მიდაჯღონეს სპეციალური ექსპედიცია ახალნორდი მენცარიშ – ედვარდ გ. ტომსონიშ ხემანჯღვერალათ, მით 40 წანაშ მეძენას არკვიენდჷ მაიაშ ცივილიზაციას. მარა მაიაშ ისტორიაშ კილაქ ძირაფილქ იჸუ თიშ უკული, მუთ კიჩეშ ტომიშ ინდიარქ, მისჷთ უჩქუდჷ ჯვეში ჭარალუან, ლათინური შრიფტით ინიჭარჷ კიჩეშ კათაშ წიმინდე წიგნი “პოპოლ-ვუხი” (“კათაშ წიგნი” – მითეფიშ დო ლეგენდეფიშ კათელი). სანარღოთ, ორიგინალქ მედინჷ დო წჷმოსქიდჷ ხვალე თე წიგნიშ ლათინურ ტრანსკრიპციაქ.

მაიაშ ნოღეფიშ ერკებული

რე ოშობათ მაიაშ ნოღა დო ვითოშობათ მორჩილ დოხორინი, თინეფ შქას არძოშე გურგაჩამალი რე:

 
შქა პრეკლასიკურ პერიოდიშ დოხორეშ სტრუქტურა ნოღა ნაკბეს

ლიტერატურა

  • Braswell, Geoffrey E. (2003). The Maya and Teotihuacan: Reinterpreting Early Classic Interaction. Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-70914-5. OCLC 49936017. 
  • Christie, Jessica Joyce (2003). Maya Palaces and Elite Residences: An Interdisciplinary Approach. Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-71244-8. OCLC 50630511. 
  • Demarest, Arthur Andrew (2004). Ancient Maya: The Rise and Fall of a Rainforest Civilization. Cambridge, England; New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-59224-0. OCLC 51438896. 
  • Demarest, Arthur Andrew, Prudence M. Rice, and Don Stephen Rice (2004). The Terminal Classic in the Maya Lowlands: Collapse, Transition, and Transformation. Boulder, Colorado: University Press of Colorado. ISBN 0-87081-739-6. OCLC 52311867. 
  • Garber, James (2004). The Ancient Maya of the Belize Valley: Half a Century of Archaeological Research. Gainesville, Florida: University Press of Florida. ISBN 0-8130-2685-7. OCLC 52334723. 
  • William F. Hanks, Converting Words: Maya in the Age of the Cross (Berkeley, University of California Press, 2010) (The Anthropology of Christianity).
  • Herring, Adam (2005). Art and Writing in the Maya cities, AD 600-800: A Poetics of Line. Cambridge, England; New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-84246-8. OCLC 56834579. 
  • Lohse, Jon C. and Fred Valdez (2004). Ancient Maya Commoners. Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-70571-9. OCLC 54529926. 
  • Lucero, Lisa Joyce (2006). Water and Ritual: The Rise and Fall of Classic Maya Rulers. Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-70999-4. OCLC 61731425. 
  • McKillop, Heather Irene (2005). In Search of Maya Sea Traders. College Station, Texas: Texas A & M University Press. ISBN 1-58544-389-1. OCLC 55145823. 
  • McKillop, Heather Irene (2002). Salt: White Gold of the Ancient Maya. Gainesville, Florida: University Press of Florida. ISBN 0-8130-2511-7. OCLC 48893025. 
  • McNeil, Cameron L. (2006). Chocolate in Mesoamerica: A Cultural History of Cacao. Gainesville, Florida: University Press of Florida. ISBN 0-8130-2953-8. OCLC 63245604. 
  • Rice, Prudence M. (2004). Maya Political Science: Time, Astronomy, and the Cosmos, 1st, Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-70261-2. OCLC 54753496. 
  • Sharer, Robert J. and Loa P. Traxler (2006). The ancient Maya, 6th, Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-4816-0. OCLC 57577446. 
  • Tiesler, Vera and Andrea Cucina (2006). Janaab' Pakal of Palenque: Reconstructing the Life and Death of a Maya Ruler. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. ISBN 0-8165-2510-2. OCLC 62593473. 
  • Painted Metaphors: Pottery and Politics of the Ancient Maya. University of Pennsylvania Almanac. University of Pennsylvania (4/7/2009). კითხირიშ თარიღი: 2009-06-17.

რესურსეფი ინტერნეტის

 
ვიკიოწკარუეს? რე ხასჷლა თემაშენ:
გორილი რე "https://xmf.wikipedia.org/w/index.php?title=მაიაშ_ცივილიზაცია&oldid=232246"-შე