ჯალალედინი

ჯალალ-ედ-დინ მანკბურნი (Türkmençe: Jelaleddin Meňburny, მაჟიანერო მენგებურნი) — რდჷ ხორეზმშაჰიშ სახენწჷფოშ ეკონია მანჯღვერი. ინა რდჷ უნჩაშ სქუა ალ ად-დინ მუჰამედ მაჟირაშ. ჯალალ-ედ-დინქ ხემანჯღვერობაშა მუშ მუმაშ, ხორეზმშაჰ მუჰამედ მაჟირაშ ღურაშ უკული მორთჷ, ჩინგიზ ხანწკჷმა მარცხიშ უკული 1220 წანას, დიჭყჷ ხორეზმიშ ლჷმას მონღოლეფიშ წინაანდეგ. ხორასანს მუქ დოშაყარუ არმია დო მეხოლაფირო ვით ვითოშ კოჩით დამარცხჷ მონღოლეფიშ ჯარი პერვანეწკჷმა. მარა 1221 წანაშ გერგობათუთას მონღოლეფქ ჩინგიზ ხანიშ დუდალათ დამარცხეს ჯალალ ად-დინიშ არმია წყარმალუ ინდიწკჷმა. ათეშ უკული ჭოფილქ დო ეშაჭყვიდილქ იჸუ ჯალალ ად-დინიშ თელ ფანიაქ. მუქ 4 ვითოშ კოჩით გეგნონჩურუ წყარმალუ ინდი დო ინტჷ ინდოეთშა. სუმი წანა 1224 წანაშ დაჭყაფუშა ჯალალ ად-დინი ინდოეთის რდჷ, უკული მიდართჷ კავკასიაშა. 1224 წანას მუქ ლაშქრუა მანწყუ ირანს დო მესოპოტამიას. გეჭოფუ ერაყი, უკული გემშართჷ საქორთუოშა. 1225 წანას ჯალალ ად-დინიშ არმიაქ გეჭოფუ აზერბაიჯანი, საქორთუოშ დო სომხეთიშ ნორთი. 1226 წანას მუქ გეჭოფუ დო აკოტახჷ საქორთუოშ ნანანოღა ქართი. 1227 წანას ჯალალ ად-დინქ დამარცხჷ მონღოლეფიშ არმია რეაწკჷმა ხოლოს, თიმ წანას ხოლო გიმორძგუ მონღოლეფშე ნოღა ისფაჰანწკჷმა. თე ბორჯის თის ჟირი ფრონტი აფუდუ გონწყჷმილი: ბჟადალუ ირანს — მონღოლეფიშ წინაანდეგ დო კავკასიას-ქორთუეფიშ დო სომეხეფიშ წინაანდეგ. 1228 წანას ხორეზმშაჰიშ წინაანდეგ ართო გიშართეს რუმიშ სულთან ალა ად-დინ კეი-კუბადიქ, ეგვიპტეშ სულთანქ მალიქ ალ-ქამილიქ დო კილიკიაშ სომეხეფიშ მაფაქ ხეტუმ მაართაქ. ერევანიშ ხოლოს ჯალალ ად-დინიშ არმიაქ დემარცხჷ. 1230 წანას ჯალალ ად-დინქ გეჭოფუ ერაყიშ ჯიხა ხილატი, მარა მალას დემარცხჷ კეი-კუბადიშ დო მალიქ ალ-ქამილიშე. ეკონიას ხორეზმიშ არმია გოჭყვიდჷ ეჩდოვითვითოშამ მონღოლურ არმიაქ, ნამუთ მოჯღონელი რდჷ უღედეი ხანიშე დო ნამუსით დუდენდუ მონღოლი სარდალი ჩარმაღანი. მანგარო ჭყოლირი ჯალალ ად-დინქ დიტყობუ ქურთისტანიშ გვალეფს, სოდე ჸვილირქ იჸუ 1231 წანას.

ხორეზმშაჰი

300 თურქმენი მალჷმარიშ აკოშაყარუაშ უკული, ჯალალ ად-დინქ მიდართჷ ხორასანშა. ნისიშ ოლქის თურქმენეფქ დამარცხეს მონღოლეფიშ შკვითოშ კოჩამი ჯარი. ათეშ უკული ჩინგიზ-ხანქ აძულებურქ იჸუ ხორეზმშა დო ხორასანშა ჯარი მიდუშკუმალუდუკო, ნამუსჷთ ილჷმეს ალ ად-დინ მუჰამედიშ უკულაშ სქუალეფქ. გაჸალებულ ლჷმას ჯალალ ად-დინიშ ჟირხოლო ჯიმაქ ჸვილირქ იჸუ. ჯალალ ედ დინ ათე ბორჯის ღაზნაშა მეურდჷ. მურღაბიშ სადუდალოშე მუს აკათეს მერვა ხან მალიქიშ წოხოლიან გამაკოჩქ დო თურქმენეფიშ ხანქ სეიფ ად დინქ. მუჟამს ღაზნაშა მორთუ, ჯალალ ედ დინქ ხელათ დოშაყარუ 10 ვითოშამი არმია დო ქიგიანთხჷ მონღოლეფიშ ბუნას, ნამუთ ყანდაარს ხედეს, დო გოსირჷ თინეფი. გოფაჩილ დო ნტებულ ხორეზმიშ არმიაშ მადუდეეფქ, მუჟამს ქჷგეგეს მუნეფიშ მაზოჯალიშ წჷმოძინეფი, დიჭყეს ღაზნას შაყარუა დო მალას ჯალალ ედ დინიშ ხეს 200 ვითოშ კოჩქ დიშაყარჷ. ინეფ შქას რდეს თურქმენეფი, გუფეფი, ავღანეფი, კარლუკეფი დო შხვა კათეფიშ წჷმმარინაფალეფი. მუშ მიოხვარებუშა მუშ ჯიჯისქუაქ, ამინ ალ მულიქიქ, გენერალ თიმურ მალიქიქ, კარლუკეფიშ ხან აზამ მალიქიქ დო ავღანეფიშ ხემანჯღვერქ მუზაფარ მალიქიქ ხოლო მორთეს. ჩინგიზ ხანქ, ნამუსჷთ დიო ხოლო ვაუჩქჷდჷ, მუზმა ძალა აფუდჷ შაყარელ ხორეზმშაჰის, მუშ წინაანდეგ 45 ვითოშამი არმია მიდაჯღონჷ შიგი კუტუკუშ ხემანჯღვერობათ.

ლჷმა ფარვანეწკჷმა

1221 წანაშ აფუნს ჯალალ ედ დინიშ არმიაქ ოფუტე ვალიანწკჷმა, წყარმალჷ გორს, ქეშეხვადჷ შიგი კუტუკუშ არმიაშ ართ ბუნას. თე მონღოლეფქ თელო აკოსირილქ იჸუ: ხვალე მუზმარენ მალჷმარქ ოჭიშუ დუდიშ მოხვარა. ათეშ უკული ჯალალ ედ დინქ ფარვანეშა გინოჭყვიდჷ ულა, სოდეთ ელუდჷ ლჷმაშ დოჭყაფას. შიგი კუტუკუქ ათე აბანშა მთელ მუშ ძალეფით მოლართჷ. ჟირხოლო არმიაქ გემშართეს კჷრდეამ ლეხერს, სოდე დიდი კჷრდეეფიშ მეტი მუთუნი ვარდჷ. ცხენამეფშო თე აბანი ვარდჷ მოხუჯური დო ჟირხოლო ხუჯშე ვამახუჯინედეს მანევრირაფა. ჯალალ ედ დინქ უზოჯჷ თიმურ მალიქის წოხოლე მიდურთუმუდუკო მუშ მეკოპულეეფით. ხორეზმარეფი კჷრდეშ ჟიდოშე ოჸოთანდეს ქუალეფს მონღოლეფს. ექ მონღოლურ არმიას სერიოზული გავალი მიორინუ, მარა შიგი კუტუკუქ იშენ გარზჷ მაართა დღას. მუჟამს მაჟირა ოჭმარექ გოთანდჷ, ჯალალ ედ დინიშ მალჷმარეფქ ქოძირეს, მუჭო მონღოლეფი მოძინელი რდეს რიცხუანობათ. შიგი კუტუკუქ ზოჯჷ ცხენეფს ქიგუხუნუაფდესკო ტრიაპკეფით გოკირილი ჩუჩელეფი. ხორეზმშაჰიქ დარჩქიალჷ მუში გენერალეფი დო უზოჯჷ მუშ არმიაშ მაართა ნორთის (ავანგარდის) მენტაფაშა მიდურთუმდესკო. მონღოლურ არმიას კვარჩხანშე ქიგიაშქვეს ხორეზმალეფქ. ათე ბორჯის შიგი კუტუკუქ ზოჯჷ, მენტაფუდესკო თელ ფრონტის, მარა კჷრდეამი აბანი ვარძენდჷ მონღოლეფს წჷმოძინაშ საშუალებას. მონღოლეფქ აძულებურქ იჸუეს უნტებუდესკო. შიგი კუტუკუქ მუშ არმიაშ გვერდი მიოდინუ. ბრელი მენცარი აზუსტენს, მუჭო მონღოლეფიშ არმიაშ დამარცხება ფარვანეწკჷმა, მონღოლეფიშ დიდი კრახი რდჷ თელი მუნეფიშ ოურდუმე მოქმენდალას შქა აზიას, ირანს დო ავღანეთის, ჩინგიზ ხანიშ ბჟადალს ლაშქარუაშ ბორჯის.

ლჷმა წყარმალუ ინდიწკჷმა

ფარვანეწკჷმა მონღოლეფიშ დამარცხებაშ უკული ჩინგიზ ხანქ თელ ხემანჯღვერობა ეჭოფუ დო მუშ თარი ძალეფით გამათხოზჷ ჯალალ ედ დინს. მუქ მიოჭიშუ თის წყარმალუ ინდიწკჷმა. ხორეზმშაჰიქ მუშ არმია გვერდთუთაცალო ქიგიონწყუ. მონღოლეფქ ქიგიანთხეს ჯალალ ედ დინიშ ფალანგეფს, ნამუთ ხელათ აკარღვეს. ხორეზმალეფიშ არმიაშ უმენტაშობაქ მოსირილქ იჸუ. ჯალალ ედ დინქ ზოჯჷ წყარმალუს დუნწყუდესკო თელი მუში ჰარემი. ათეშ უკული, მონღოლეფიშ ხეს ვაშანთხაფედუკო, მუშ ცხენით წყარმალუ ინდის გეგნოსხაპუ დო მაჟირა ძგაშა გეგნონჩურუ. ლეგენდაშ მეჯინათ, ჩინგიზ ხანქ, ნამუთ გაკვირებული რდჷ ახალნარდი სულთანიშ ქომოლობათ, უწუ მუშ სქუალეფს: მუმას ათეჯგუა სქუა ოკო ჸუნდასია. ჩინგიზ ხანქ მუშ არმიაშე ართი ბუნა გეგშართჷ დო გამუთხოზინუ ჯალალ ედ დინს, მარა ნოღა მულთანწკჷმა მონღოლეფს მეუდინეს სულთანიშ ნოქურიიქ.

ლჷმა ინდოეთის

ჯალალ ედ დინქ ქაკიშაყარუ 4 ვითოშ გინოსქილადირი მალჷმარი დო სუმოში ცხენამი. ჩინგიზ ხანქ გამათხოზჷ, მარა ტიოზის (უდაბნოს) ახალნარდი სულთანიშ ნოქური მიოდინუ. თე ბორჯის აბანური ინდოარი რანაქ შატრაშ ოლქიშ, ნამუთ თე ბორჯის ჯუდიშ გვალეფს რდჷ, ქიგეგჷ ჯალალ ედ დინიშ მუშულა დო დოშაყარუ 5 ვითოში მალჷმარი დო ვითოში ცხენამი კოჩი, მარა ხეთე ჯალალ ედ დინქ ვიშო ქიგიანთხჷ ნტერს. მუქ დოჸვილჷ რანა, ნამუშ უკული ინდოარეფქ ინტეს.

ლჷმა კავკაციას

1225 წანას ჯალალ ედ დინქ ასეიანი აზერბაიჯანიშ ტერიტორიაშა გემნორთჷ. მარაღაშ ეჭოფუაშ უკული მუთუნ წინაანდეგობა ვეშეხვალამუნ თეშ თავრიზშა გემნორთჷ დო ნოღა მუშო მირჩქინუ. თავრიზიშ მაზოჯალ უზბეკიქ დიო განჯაშა დო ეურეშე ჯიხა ალინჯიშა ინტჷ, სოდეთ ქოთ დოღურუ. მუზმარენ ხანს ჯალალ ედ დინიშ ნძალაალობა აღიარეს განჯაქ, ბარდაქ, შამქორქ დო შხვა ნოღეფქ. ჯალალ ედ დინიშ ბჟაიოლ კავკაციაშ ლჷმაშ ბორჯის მისპუ დო ქუდანთხჷ აკსონგურიდეფიშ დინასტიაქ დო მეჭყვიდჷ რინა ილდენიზიდეფიშ სახენწჷფოქ. შირვანშაჰიქ მუშ დუდი ჯალალ ედ დინიშ ვასალო მირჩქინჷ. ხორეზმშაჰიშ გამაკოჩეფი ტყაბარანდეს ეჭოფილ ტერიტორიეფს დო კათაშე დიდ გინაგაფალეფს ითხინდეს. ათეშ გურშენი აბანი უღუდჷ სახალხო აკოანჯარაფილ გიშულეფს. არძაშ უმოს დიდი რდჷ განჯას ღარიბი კათაშ გჷშულა ბენდარიშ ხემანჯღვერობათ 1231 წანას. გიშულირეფქ დამარცხებულქ იჸუეს დო ის 30 ხემანჯღვერი დოსაჯეს, მარა ექ მანგარო დადაღარჷ ჯალალ ედ დინი. გვალო თიმ წანას მონღოლურ არმიაქ ჩარმაღანიშ ხემანჯღვერობათ ეფას დამარცხჷ ჯალალ ედ დინი დო ქჷდეკინეს თელი ობჟათე აზერბაიჯანი.

ღურა

ალამუთიშ ეჭოფუაშ უკული, მონღოლეფქ ქჷგეგეს, მუჭო თეზმა ლჷმეფით დოდაღარაფილი რდჷ. 1231 წანაშ დაჭყაფუს მონღოლეფქ გემშართეს აზერბაიჯანშა დო ჩქარას გეჭოფეს თე ქიანა. მონღოლეფქ თეშ ჩქარას ქიგიანთხეს ხორეზმშაჰის, მუქ ვამაჭიშუ მუშ ძალეფიშ აკოშაყარუა დო განჯაშა ინტჷ. მონღოლეფქ გამათხოზეს ის დო გეჭოფეს არრანი. ათეშ უკული ჯალალ ედ დინქ დიტყობუ მაიაფარიკინიშ გვალეფს, სოდეთ თიმ წანაშ მარაშინათუთას ჸვილირქ იჸუ მიდგარენ უჩინაფუ ჭყიში ქურთიშ ხეთ.

ლიტერატურა

• Grousset, Rene, The Empire of the Steppes, Rutgers University Press, 1991