სომხეთი

სომხეთიშ რესპუბლიკა
სომხეთიშ რესპუბლიკა სომეხ. Հայաստանի Հանրապետություն; Hayastani Hanrapetut'yun; სომხეთი
	ჰიმნი: ; Մեր Հայրենիք; „ჩქინი მუმალონი“; ;
	სომხეთიშ ორენი
ნანანოღა; (დო უკაბეტაში ნოღა)	ერევანი; 40°11′ ოორ. გ. 44°31′ ელ. გ. /
ოფიციალური ნინა(ეფი)	სომეხური
რელიგია	96.8% ქირსიანობა 95.2% სომხეთიშ ომოშქვაფირე ოხვამე; 1.6% შხვა ქირსიანული გემაჸვენჯიბეფი; ;
თარობა	უნიტარული საპარლამენტო რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2024 ფასებათ
აგი (2022)	0.786 (76-ა)
ვალუტა	დრამი (դր.) (AMD)
ბორჯიშ ორტყაფუ	UTC+04:00
ქიანაშ კოდი	AM
Internet TLD	.am .հայ
ოტელეფონე კოდი	+374

სომხეთი (სომეხ. Հայաստան), ოფიციალურო სომხეთიშ რესპუბლიკა (სომეხ. Հայաստանի Հանրապետություն) — ზუღაშ კარშა გიშალიშ უღვენი სახენწჷფო სომხეთიშ ლაკადას, ობჟათე კავკაციას, ბჟადალი აზიას.^[2]^[3] კავკაციაშ რეგიონიშ ნორთი რე დო ბჟადალშე უხურგანს თურქეთი, ოორუეშე — საქორთუო, ბჟაეიოლშე —აზერბაიჯანი, ობჟათეშე —ირანი დო აზერბაიჯანიშ ექსკლავი — ნახიჩევანი.^[4] ქიანაშ ფინანსური ცენტრი, უკაბეტაში ნოღა დო ნანანოღა რე ერევანი.

სომხეთი რე უნიტარული, ანდაპარტიული, დემოკრატიული ერუანული სახენწჷფო უჯვეშაში კულტურული მონძალათ. სომხეთიშ ლაკადა რდჷ ჰაიასა-აზიშ, შუპრიაშ დო ნაირიშ კათეფიშ ჸუდე. არძაში უკულაში ჯვ. წ. 600 წანას, ინდოევროპული ნინაშ პროტო-სომეხურ ნინაშ არქაული ფორმაქ მადჷ სომხეთიშ ლაკადას.^[5]^[6] პირველი სომეხური სახენწჷფო ურარტუქ გიჭყჷ ჯვ. წ. 860 წანას დო ჯვ. წ. VI ოშწანურას თინა დოთირჷ სომხეთიშ სატრაპიაქ. სომხეთიშ ომაფექ მუში უმაღალაში კონკის მიოჭირინჷ ჯვ. წ. I ოშწანურას, ტიგრან კაბეტიშ ბორჯის დო ახ. წ. 301 წანას, მოსოფელიშ პირველი სახენწჷფოთ გჷნირთუ ნამუქჷთ ქირსიანობა მიღჷ მუჭოთ ოფიციალური რელიგიან.^[7]^[8]^[9]^{[კომ. 1]} სომხეთი აგჷნძორენს მოსოფელიშ უჯვეშაში ერუანული ოხვამეშ, სომხეთიშ ომოშქვაფირე ოხვამეშ აღიარაფას, მუჭოთ ქიანაშ თარი რელიგიური დჷნაწესებუ.^[10]^{[კომ. 2]} დოხოლაფირო V ოშწანურაშ დაჭყაფუშო, სომხეთიშ ჯვეში ომაფე დორთილი რდჷ ბიზანტიაშ დო სასანიანეფიშ იმპერიეფს შქას. IX ოშწანურას, ბაგრატუნეფიშ დინასტიაშით აკოდგინელქ იჸუ სომხეთიშ ბაგრატიდეფიშ ომაფე, მარა 1045 წანას ქუდანთხჷ. XI —XIV ოშწანურეფს, სქირონაშქა ზუღაპიჯის იდვალუაფუდჷ სომხეთიშ სათარო დო მოგვიანეთ ომაფე — კილიკიაშ სომხეთი.

XVI-XIX ოშწანურეფს, ტრადიციული სომეხური ოდაბადე, ნამუთ აკმოდირთუდჷ ბჟაეიოლი დო ბჟადალი სომხეთიშენ, ოსმალეთიშ დო სპასეთიშ იმპერიეფიშ დოჸუნალაშ გიმე რდჷ, იმართუდჷ თე ჟირიშე ოშწანურეფიშ გოძვენას. XIX ოშწანურაშო ბჟაეიოლი სომხეთი გეჭოფჷ რუსეთიშ იმპერიაქ, მუჟანსჷთ ბჟადალი სომხეთი ოსმალეთიშ იმპერიაშ ნჯღვერალაშ გიმე რდჷნ. პირველი მოსოფელიშ ლჷმაშ გოძვენას, ოსმალთიშ იმპერიას მუნეფიშ საგვარო დიხას მახორუ 1,5 მილიონშახ სომეხი, სისტემატურო გოჭყვიდეს სომეხეფიშ გენოციდიშ მალობაშის. 1918 წანას, რუსეთიშ რევოლუციაშ უკული, რუსეთიშ იმპერიაშ აკოცჷმაშ შედეგო არძა ვარუსული ქიანაქ გჷმაცხადუ მუნეფიშ ზოხორინალა, ნამუშ ბორჯის გიჭყჷ სომხეთიშ პირველი რესპუბლიკაქ. 1920 წანაშო, სახენწფოქ სხუნუეფიშ რსხუშ აკოდგინალუაშა გენშართჷ მუჭოთ სომხეთიშ სსრ. 1991 წანას, თეხანური სომხეთიშ რესპუბლიკაქ ზოხორინელო გჷნირთუ სხუნუეფიშ რსხუშ აკოცჷმაშ შედეგო.

სომხეთი რე წჷმმაძინე სახენწჷფო დო 2024 წანაშ ადამიერიშ გოვითარაფაშ ინდექსის 76-ა აბანს იკენს. ქიანაშ ეკონომიკა გერსხჷ ოხერეჭე წარმებას დო ორგებელი დინოხურიშეფიშ მოპალუას. თიშ უმკუჯინალო, ნამჷ-და სომხეთი გეროგრაფიულო იდვალუაფუ ობჟათე კავკაციასჷნ, გეოპოლიტიკურო ევროპულ ქიანათ იკოროცხუ. ანდანე სომხეთი ანდა თოლწონუათ ევროპას იდვალუაფჷნ, ქიანა რე ანდა ევროპული ორგანიზაციაშ მაკათური, თინეფს შქას: ევროპაშ უშქურანჯალაშ დო წოროხანდაშ ორგანიზაცია, ევროპაშ სხუნუ, ბჟაეიოლი მორსხუალა, ევროკონტროლი, ევროპული რეგიონეფიშ ასამბლეა დო ევროპაშ რეკონსტრუქციაშ დო წუმოძინაშ ბანკი. სომხეთი თაშნეშე რე ედომუშამი ევრაზიაშ კანკალე რეგიონალური ორგანიზაციაშ მაკათური, თინეფს შქას: აზიაშ წუმოძინაშ ბანკი, კოლექტიური უშქურანჯალაშ აპიჯალაშ ორგანიზაცია,^{[კომ. 3]} ევრაზიაშ ეკონომიკური რსხუ დო ევრაზიაშ წუმოძნაშ ბანკი. სომხეთი ხუჯის უკინანდჷ ნამდგა ბორჯის რინელი დე ფაქტო ზოხორინელ გვალამი ყარაბაღიშ რესპუბლიკას (სომეხ. არცახიშ რესპუბლიკას), ნამუქჷთ 1991 წანას ზოხორინალა გჷმაცხადუ ერეფოშქაშეთ აღიარაფილი აზერბაიჯანიშ ტერიტორიაშ ნორთის, 2023 წანაშ ეკენიას, დე ფაქტო რესპუბლიკაქ აკოციუ.

გეოგრაფია

სომხეთიშ რესპუბლიკა

არაგაწოტნი (სომეხ. Արագածոտնի մարզ) — ნ. აშტარაკი.
არარატი (სომეხ. Արարատի մարզ) — ნ. არტაშატი.
არმავირი (სომეხ. Արմավիրի մարզ) — ნ. არმავირი.
გეღარქუნიქი (სომეხ. Գեղարքունիքի մարզ) — ნ. გავარი.
კოტაიქი (სომეხ. Կոտայքի մարզ) — ნ. რაზდანი.
ლორე (სომეხ. Լոռու մարզ) — ნ. ვანაძორი.
შირაკი (სომეხ. Շիրակի մարզ) — ნ. გიუმრი.
სიუნიქი (სომეხ. Սյունիքի մարզ) — ნ. კაპანი.
ტავუში (სომეხ. Տավուշի մարզ) — ნ. იჯევანი.
ვაიოცძორი (სომეხ. Վայոց Ձորի մարզ) — ნ. ეღეგნაძორი.
ერევანი (სომეხ. Երևան) — ნ. ერევანი.

კომენტარეფი

↑ უმოსი მორჩილი სახენწფოეფი ქირსიანობაშ ორდოიან მეღებაშენ აცხადენა, თინეფს შქას ოსროენა, სილურეფი დო სან-მარინო. ქოძირით ქირსიანობაშ ოფიციალურო მეღებაშ ქრონოლოგია.
↑ რესპუბლიკას ოხვამე დო სახენწჷფო ართიანშე გიშართილი რე.
↑ 2024 წანაშ 12 მანგის, სომხეთიქ გაცხადჷ, ნამჷ-და გიშურს კოლექტიური უშქურანჯალაშ აპიჯალაშ ორგანიზაციაშე მოგვიანეთ, უგუთანჯუ თარიღის

სქოლიო

↑ The Constitution of the Republic of Armenia (with amendments). Constitutional Court of the Republic of Armenia (5 ივლისი, 1995). კითხირიშ თარიღი: 14 ოქტომბერი, 2012.
↑ The UN classification of world regions Archived 25 June 2002 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. places Armenia in West Asia; the CIA World Factbook Armenia. The World Factbook. CIA. კითხირიშ თარიღი: 2 September 2010. Armenia. National Geographic. კითხირიშ თარიღი: 16 April 2009., "Armenia". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armeniaაკითხულია: 16 April 2009. , (2015) Calendario Atlante De Agostini, 111 (it), Novara: Istituto Geografico De Agostini, ხს. sub voce. ISBN 978-88-511-2490-8. and Oxford Reference Online "Oxford Reference". World Encyclopedia. Oxford Reference Online. 2004. doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001. ISBN 978-0-19-954609-1. https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo. also place Armenia in Asia.
↑ General information about Republic of Armenia. Ministry of Foreign Affairs (Armenia). ციტატა: „The country is situated in western part of Asia, occupies the north-eastern part of Armenian plateau – between Caucasus and Nearest Asia“ კითხირიშ თარიღი: October 2, 2023.
↑ (2003) The Oxford Encyclopedia of Economic History. Oxford University Press, ხს. 156. ISBN 978-0-19-510507-0.
↑ (1997) Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn, ხს. 30. ISBN 978-1-884964-98-5. OCLC 37931209. „Armenian presence in their historical seats should then be sought at some time before c 600 BC; [...] Armenian phonology, for instance, appears to have been greatly affected by Urartian, which may suggest a long period of bilingualism.“
↑ Robert Drews (2017). Militarism and the Indo-Europeanizing of Europe. Routledge. ISBN 978-0-367-88600-4. p. 228: "The vernacular of the Great Kingdom of Biainili was quite certainly Armenian. The Armenian language was obviously the region's vernacular in the fifth century BC, when Persian commanders and Greek writers paired it with Phrygian. That it as brought into the region between the early sixth and the early fifth century BC, and that it immediately obliterated whatever else had been spoken there, can hardly be supposed; [...] Because Proto-Armenian speakers seem to have lived not far from Hurrian speakers our conclusion must be that the Armenian language of Mesrop Mashtots was descended from an Indo-European language that had been spoken in southern Caucasia in the Bronze Age."
↑ (Garsoïan, Nina (1997). რედ. R.G. Hovannisian: Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan, ხს. 81. )
↑ Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship. Cambridge: Cambridge University Press, ხს. 92. ISBN 978-0-521-81955-8.
↑ Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie, 1984, Payot, ხს. 122. . Estimated dates vary from 284 to 314. Garsoïan (op.cit. p. 82), following the research of Ananian, favours the latter.
↑ Constitution of Armenia - Library - The President of Armenia. კითხირიშ თარიღი: 7 March 2020.

ათე სტატია მერკე რე.
თქვა შეგილებუნა ქიმეხვარათ ვიკიპედიას დო გაგშათინათ დო გახვეიანათინ.

[10] უმოსი მორჩილი სახენწფოეფი ქირსიანობაშ ორდოიან მეღებაშენ აცხადენა, თინეფს შქას ოსროენა, სილურეფი დო სან-მარინო. ქოძირით ქირსიანობაშ ოფიციალურო მეღებაშ ქრონოლოგია.

[12] რესპუბლიკას ოხვამე დო სახენწჷფო ართიანშე გიშართილი რე.

[13] 2024 წანაშ 12 მანგის, სომხეთიქ გაცხადჷ, ნამჷ-და გიშურს კოლექტიური უშქურანჯალაშ აპიჯალაშ ორგანიზაციაშე მოგვიანეთ, უგუთანჯუ თარიღის

[constitution-1] The Constitution of the Republic of Armenia (with amendments). Constitutional Court of the Republic of Armenia (5 ივლისი, 1995). კითხირიშ თარიღი: 14 ოქტომბერი, 2012.

[classification_of_world_regions-2] The UN classification of world regions Archived 25 June 2002 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. places Armenia in West Asia; the CIA World Factbook Armenia. The World Factbook. CIA. კითხირიშ თარიღი: 2 September 2010. Armenia. National Geographic. კითხირიშ თარიღი: 16 April 2009., "Armenia". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armeniaაკითხულია: 16 April 2009. , (2015) Calendario Atlante De Agostini, 111 (it), Novara: Istituto Geografico De Agostini, ხს. sub voce. ISBN 978-88-511-2490-8. and Oxford Reference Online "Oxford Reference". World Encyclopedia. Oxford Reference Online. 2004. doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001. ISBN 978-0-19-954609-1. https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo. also place Armenia in Asia.

[3] General information about Republic of Armenia. Ministry of Foreign Affairs (Armenia). ციტატა: „The country is situated in western part of Asia, occupies the north-eastern part of Armenian plateau – between Caucasus and Nearest Asia“ კითხირიშ თარიღი: October 2, 2023.

[Oxford_University_Press-4] (2003) The Oxford Encyclopedia of Economic History. Oxford University Press, ხს. 156. ISBN 978-0-19-510507-0.

[EIEC-5] (1997) Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn, ხს. 30. ISBN 978-1-884964-98-5. OCLC 37931209. „Armenian presence in their historical seats should then be sought at some time before c 600 BC; [...] Armenian phonology, for instance, appears to have been greatly affected by Urartian, which may suggest a long period of bilingualism.“

[Drews2017-6] Robert Drews (2017). Militarism and the Indo-Europeanizing of Europe. Routledge. ISBN 978-0-367-88600-4. p. 228: "The vernacular of the Great Kingdom of Biainili was quite certainly Armenian. The Armenian language was obviously the region's vernacular in the fifth century BC, when Persian commanders and Greek writers paired it with Phrygian. That it as brought into the region between the early sixth and the early fifth century BC, and that it immediately obliterated whatever else had been spoken there, can hardly be supposed; [...] Because Proto-Armenian speakers seem to have lived not far from Hurrian speakers our conclusion must be that the Armenian language of Mesrop Mashtots was descended from an Indo-European language that had been spoken in southern Caucasia in the Bronze Age."

[7] (Garsoïan, Nina (1997). რედ. R.G. Hovannisian: Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan, ხს. 81. )

[8] Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship. Cambridge: Cambridge University Press, ხს. 92. ISBN 978-0-521-81955-8.

[9] Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie, 1984, Payot, ხს. 122. . Estimated dates vary from 284 to 314. Garsoïan (op.cit. p. 82), following the research of Ananian, favours the latter.

[Article_18-11] Constitution of Armenia - Library - The President of Armenia. კითხირიშ თარიღი: 7 March 2020.

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[კომ. 1]

[10]

[კომ. 2]

[კომ. 3]