ბოტსვანა

ბოტსვანაშ რესპუბლიკა
ბოტსვანაშ რესპუბლიკა Republic of Botswana (ინგლ.); Lefatshe la Botswana (ტსვანა); ბოტსვანა
	დევიზი: "Pula"; (ჭვემა)
	ჰიმნი: Fatshe leno la rona; (თე ჯგირ დიხა ხვამილი რე); ;
	ბოტსვანაშ ორენი
ნანანოღა; (დო უკაბეტაში ნოღა)	გაბორონე
ოფიციალური ნინა(ეფი)	ინგლისური დო; ტსვანა
თარობა	უნიტარული, დომინანტურ-პარტიული ოპარლამენტე რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2022 წანაშ ფასებათ
აგი (2021)	0.693 (ოშქაშე) (117-ა)
ვალუტა	პულა (BWP)
ბორჯიშ ორტყაფუ	(UTC+2)
ქიანაშ კოდი	BW, BWN
Internet TLD	.bw
ოტელეფონე კოდი	+267

ბოტსვანა (ინგლ., ტსვანა - Botswana), ედომუშამი ოფიციალური ჯოხოდვალა — ბოტსვანაშ რესპუბლიკა (ინგლ. - Republic of Botswana, ტსვანა - Lefatshe la Botswana) — სახენწჷფო ობჟათე აფრიკას. ქიანას ობჟათეშე უხურგანს - ოარ, ბჟადალშე დო ოორუეშე - ნამიბია, ოორუე-ბჟაეიოლით - ზამბია, ბჟაეიოლით ზიმბაბვე, ქიანას ზუღაშა გიშალი ვაუღუ. გეოგრაფიულო ქიანაშ ტერიტორიაშ 70% კალაჰარიშ ტიოზის უკებჷ . ბოტსვანა გოართოიანაფილი ომაფეშ კოლონია (პროტექტორატი) რდჷ.

1966წანაშ 30 ეკენიას, ბრიტანეთიშ პროტექტორატი ბეჩუალენდიქ ზოხორინალა გჷმაცხადჷ ერეფიშ წორომაჸალობაშ ინოხვენეფს დო დოთირჷ ქიანაშ ჯოხოდვალა ასეიანშა. ქიანაშ ნანანოღა დო უკაბეტაში ნოღა რე - გაბორონე.

ფიზიკურ-გეოგრაფიული მახასიათაფალეფი

გეოგრაფიული აბანდვალა

ბოტსვანაშ რუქა.

ელმაშარეშე გიოჯინეთ.

ბოტსვანა იდვალუაფუ ობჟათე აფრიკას. ქიანაშ ტერიტორია რე - 581 730 კმ², თაჸურეშე სქირონაშ ფართობიე 566 730 კმ². ქიანას საართო ხურგა უღუ ობჟათეშე დო ობჟათე-ბჟაეიოლშე ობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკაწჷკუმა (1840 კმ), ოორუეშე დო ბჟადალშე ნამიბიაწკჷმა (1360 კმ), ოორუე-ბჟაეიოლშე ზამბიაწკჷმა (ტერიტორიაშ ჭიჭე ნორთით) დო ზიმბაბვეწკჷმა (813 კმ). ქიანაშ თანჯეფიშ ედომუშამი სიგინძა 4013 კმ-ს აკმადგინანს.

კლიმატი

ქიანაშ უმენტაში ნორთი იდვალუაფუ სუბტროპიკული კლიმატიშ ორტყაფუს. ღურთუთას ტემპერატურაშ ოშქაშე მაქსიმუმი რე - 33 °C, კვირკვეს - 22 °C, ოშქაშე მინიმუმი - 18 °C ღურთუთას დო 5 °C - კვირკვეს. ღურთუთაშ ოშქაშე ტემპერატურა 22°C-შე 27 °C-შა რე, კვირკვეს —14°C -შე 16 °C-შა, ზოთონჯს ჸინუეფი უჩქუ. ქიანაშ უმენტაში რაიონეფს, არძაშე უმოს ჩხე თუთა გჷმათუთა რე.

წყარიშ რესურსეფი

ოკავანგოშ დელტა.

ბოტსვანაშ უკაბეტაში წყარმალუ რე ოკავანგო. ოკავანგოშ დელტას მიარე ტობა იდვალუაფუ, ნამუშეთ არძაშე უკაბეტაში რე წყითე ტობა ნგამი. ქიანაშ ობჟათე-ბჟაეიოლს მეხჷრჩანს წყარმალუ ლიმპოპოშ კვარჩხანი ხჷრჩეფი, ნამუთ ობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკაშ ხურგაწკჷმა მეხჷრჩანს; ოორუე-ბჟაეიოლს - წყარმალუ ჩობეშ მარძგვანი ხჷრჩეფი მეხჷრჩანს, ნამუთ ქიანაშ ოორუე ხურგას ალაჸუნს. ქიანაშ დოსქილადირ ტერიტორიას მასქირაფუ წყარმალუეფი იდვალუაფუ, ნამუთ ჭვემეფიშ სეზონს ეკმიფშაფუ წყარით. ბოტსვანაშ უმენტაშ წყარმალუს ნადუეფი ობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკას ვარდა ანგოლას უღუ.

ქიანას რე 2,9 კმ³ კინეგუმაახალაფარი ოწყარე წყუეფი, სოჸურეშეთ 46% ოფუტეშ მეურნობაშ საჭიროებაშო გიმირინუაფუ. დოხოლაფირო არძა ნოღაშ მახორობა დო ოფუტეს მახორუშ 90%-ს, სუფთა წყარიშ ხვარებაშ საშუალება უღუ.

ფლორა დო ფაუნა

მუნჭყვი მორელიშ ტყაჩირს.

ქიანაშ უმენტაში ნორთი გოტიოზელ ჯა-ქვერჩხამი სავანეფს უკებჷ. ქიანაშ ობჟათე-ბჟადალს ქვიშამი გვერდოტიოზეფი იდვალუაფუ, ქვერჩხამი. ქიანაშ ჩქოლარეფიშ ორენი დიდარი დო მიარეფერამი რე: მუნჭყვეფი (მოსოფელიშ უკაბეტაში პოპულაცია), ჯილოეფი, ლეოპარდეფი, ავაზეფი, ტურეფი, გიენეფი (ტუტაშფერი დო ჭარგა), ზებრეფი, კამბეშეფი, ჟირაფეფი, მიარეფერუამი ანტილოპეფი (გნუ, კანა, კონგონი, ორიქსი, დიდი ქუდუ, სპრინგბოკი, სტენბოკი, დუკერეფი დო შხვეფი).

მიარერიცხუამი მაფურინჯე: (აფრიკული სირაქლემეფი, დროფეფი — უჩა, ბიბილამი დო შხვეფი), ხვილარეფი, გვერეფი (პითონეფი, ფარიშობური კობრეფი, ბიძღა ფოსდინაფილეფი, უჩა მამბეფი დო შხვეფი). კუჩხორსხუამეფშე გოფაჩილიე ჩვეულებური მორიალეეფი.

თხილერი ტერიტორიეფი

ერუანული პარკი ჩებე

ტყარი ჩხოლარიშ, მაფურინჯეშ, ჩანარეფიშ დო ორთაშური ელმოლიშ ოთხილარო, ბოტსვანას დორსხუაფილიე რანწკი ტყაჩირეფი დო ერუანული პარკეფი, ნამუთ ქიანაშ ფართობიშ დოხოლაფირო 18% იკენჷს. თენეფშე არძაშე უკაბეტში რე:

სენტრალ-კალახარიშ ტყაჩირი (ფართობი 52 800 კმ²) მოსოფელს ფართობით არძაშე უკაბეტაში ტყაჩირიე. 1961 წანას ქიანაშ ცენტრალურ ნორთის დირსხუ, სავანეფიშ დო ტიოზეფიშ ორთაშური ფაუნას თხილანს. თეშ მოხ, თე ტყაჩირიშ ტერიტორია მომთაბარე ტომიშ სანი (ბუშმენეფი)შ ორენი რე.
ერუანული პარკი ჩობე (ფართობი 10 566 კმ²), 1967 წანას ერუანულ პარკო გეგმიცხადჷ (თეიშახ ტყაჩირიშ სტატუსი უღუდუ). თე პარკი რჩქინელიე მუშ ბიომიარეფერუამობათ: პარკიშ ტერიტორიას 4 ეკოსისტემა მილარე. პარკიშ ტერიტორიას მოსოფელიშ არძაშე დიდი მუნჭყვიშ პოპულაცია არსებენს.
მორემიშ ტყაჩირი ოკავანგოშ დელტაშ ბჟაეიოლი ნორთის იდვალუაფუ დო 4871 კმ² ფართობის იკენჷს.
გჩვიხაბაშ ფაქვეფი, ბოტსვანაშ ოორუე-ბჟადალი აკანს იდვალუაფუ.

ნოღეფი

გაბორონეშ სურათი ჟიშე

ქიანას ურბანიზაციშ ძალამი მაღალი დონე გირშუმუაფუ: თუ 1981 წანას ონოღე მახორობა 18 %-ს აკადგინანდჷ, 2005 წანაშო — 53,6 % რდჷ. ქიანაშ უკაბეტაში ნოღა ბოტსვანაშ ნანანოღა გაბორონე რე, სოდეთ 199 600 ადამიერი ოხორანს (2004).

ზოხორინელი ბოტსვანა

გოართოიანაფილი ომაფეს ვაკოდუ ქიანაშ პოლიტიკური მონწყუალაშ თირუა, თი ბორჯიშახ, მუჟამსჷთ ქიანაშ ეკონომიკაქ ზოხორინელო ქიდიჭყჷ გოვითარაფა. 1964 წანას, კოლონიურ ადმინისტრაციაქ დეთანხმუ ქიანაშ ზოხორინალაშ გჷმოცხადაფაშ შელებუანობას; 1965 წანას დუდმართუქა მიშაღალილქ იჸუ, ქიანაშ ნანანოღა გინოღალილქ იჸუ ნოღა მაფიკენგიშე ბიწორას ეგაფილჷ ნოღა გაბორონეშა, დო 1966 წანას, ბოტსვანაშ რესპუბლიკაქ ზოხორინალა გჷმაცხადჷ. პირველი პრემიერ-მინისტრი სერესტე კჰამა რდჷ. თე ადამიერი, ხოლო ჟირიშა რდჷ გიშაგორილი დო 1980 წანას დოღურუ, ქიანაშ პრეზიდენტიშ პოსტიშ რინაშ ბორჯის.

პოლიტიკური მონწყუალა

სახენწჷფო ნწყუალა

ბოტსვანა ანდაპარტიული სისტემაშ დემოკრატიული რესპუბლიკა რე.

ემაჸონაფალი ხეშუულობა

უმაღალაში დუდგემახვენჯი, სახენწჷფოშ დო თარობაშ მადუდე, პრეზიდენტი რე, ნამუსჷთ ერუანული ასამბლეა უბრალო უმენტაშობათ, 5 წანაშ ხანით გიშმაგორუნს. პრეზიდენტის მინისტრეფიშ კაბინეტიშ მაკათურეფიშ დო ვიცე-პრეზიდენტიშ დორინაფაშ დო გინორინაფაშ, ლჷმაშ დო თინჩალაშ ოკითხეეფიშ გინოჭყვიდირი, პარლამენტიშ მიღებულ კანონეფშა ვეტოშ გედვალაშ ნება უღუ.

კანონდუმადვალუ ხეშუულობა

ბოტსვანაშ პარლამენტიშ ნოდგჷმი

ბოტსვანაშ ჟირპალატამი პარლამენტი აკმოდირთუ ერუანული ასამბლეაშე დო ხემანჯღვერეეფიშ პალატაშე. ერუანული ასამბლეა 61 მაკათურშე აკმოდირთუ, სო ჸურეშე 57 მაკათური გიშეგორუაფუ ბონი გიშაგორუეფით დო 4-ის უმენტაშობაშ პარტია დუთმარინუანს. პარლამენტიშ არძა მაკათური 5 წანაშ ვადათ გიშმეგორუაფუ. ხემანჯღვერეეფიშ პალატა 15 მაკათურშე აკმოდირთუ — 8 ხემანჯღვერი დიდი ტომეფიშ წჷმმარიანფალეფი რენა — იროიანი მაკათურეფი, 4-ის — ჭიჭე აკანეფი გიშმაგორუნა 5 წანაშ ვადათ — დუთმარინუანს ხემანჯღვერეეფიშ პალატა.

სასამართალე ხეშუულობა

ბოტსვანაშ სასამართალო სისტემა უმაღალაშ სასამართალოშე, სააპელაციო სასამართალოშე დო მაართა, მაჟირა, მასუმა კლასიშ მაგისტრატიშ სასამართალოშე ეკმოდირთუ. იუსტიციაშ მინისტრის ქიანაშ პრეზიდენტი დუთმარინუანს. ქიანაშ იურიდიული სისტემა რომაულ-ჰოლანდიურ დო რჩქვანილობურ აბანურ სამართალსიე გერსხილი.

აკოანჯარაფილი ნძალეფი

2007 წანაშ გერგობათუთაშ მუნაჩემეფით, ბოტსვანაშ აკოანჯარაფილი ნძალეფი 9 ვითოში ადამიერშე ეკმოდირთუ, თენეფს შქასიე 94,4% — არმია. ოურდუმე ხარჯეფი (2005) ედპ-შ 3,0%-ს აკმადგინანს.

ადმინისტრაცული გორთუალა

ბოტსვანაშ აკანეფი

ბოტსვანაშ ტერიტორია ადმინისტრაციულო 12 აკანო რე გორთილი:

თე აკანეფი 28 სუბაკანო ირთუ.

მახორობა

დემოგრაფიული მუნაჩამეფი

ბუშმენი-მაჯინი.

ბოტსვანაშ მახორობა დოხოლაფირო 2 მილიონ ადამიერს აკმადგინანს, თაჸურეშე ტსვანა - 66,8%, კალანგა - 14,8%, ნდებელე - 1,7 %, გერერო - 1,4%, სანი (ბუშმენეფი) - 1,3%, აფრიკანერეფი - 1,3%, შხვეფი - 12,7 %. მახორობაშ მეჭედალა — 3,2 ადამიერი კმ²-ს. ქიანაშ მახორობაშ 53,6% ნოღას ოხორანს (2005).

მახორობაშ თელარაშ ოშქაშე მუდანობა (2007 წანას): 51,6 წანა (ქომოლკათა), 49,6 წანა (ოსურკათა).

დაბადება — 23,2 - 1000 მახორუშო (2007), ღურა — 13,6 - 1000 მახორუშო (2007). ორთაშობური ძინა — 9,6 - 1000 მახორუშო (2007).

რელიგია

ქიანაშ მახორობაშ დოხოლაფირო 70 % — ქირსიანეფი რენა (ანგლიკანეფი, მეთოდისტეფი დო შხვა). ხოლო ლუთერანეფი, კათოლიკეფი, მორმონეფი, მაშკვითა დღაშ ადვენტისტეფიშ ოხვამე, იეღოვაშ მოწამეეფი, ბაპტისტეფი, ჰოლანდიაშ რეფორმატორული ოხვამე, მენონეფი დო შხვა ქირსიანული კონფესიეფი.

ნინეფი

ბოტსვანაშ ოფიციალური ნინეფი - ინგლისური დო ტსვანა რე. ქიანაშ მახორობა შხვა ნინაშა ხოლო რაგადანს, არძაშე უმოსო გოფაჩილიე:

კალანგა — 150 ვითოში მარაგადე (2004) ოორუე-ბჟაეიოლი აკანს, ცენტრალური აკანიშ ბჟაეიოლურ ნორთის. უმოსო გოფაჩილი რე დიალექტი - ლილიმა.
კგალაგადი — 40 ვითოში მარაგადე (2004).
გერერო — 31 ვითოში მარაგადე (2006) ოორუე-ბჟადალ აკანს, ცენტრალურ აკანს, განზიშ, კგალაგადიშ დო კგატლენგიშ აკანეფს.
აფრიკაანსი — 20 ვითოში მარაგადე (2006) განზიშ აკანს, კგალაგადიშ აკანიშ ობჟათე ნორთის (გჷშაკერძაფილო, ობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკაშ ხურგაწჷკუმა ახლოს), კვენენგიშ აკანს, ტაკატოკვანწ.
მბუკუშუ — 20 ვითოში მარაგადე (2004) ოორეუ-ბჟადალ აკანს.
იეიი — 20 ვითოში მარაგადე (2004) ოორუე-ბჟადალ დო ცენტრალურ აკანეფს.
ნდებელე — 17 ვითოში მარაგადე (2006) ოორუე-ბჟაეიოლ აკანს.
ბირვა — 15 ვითოში მარაგადე (2004) ცენტრალური აკანიშ ბობონონგიშ სუბაკანს.
ნამბია — 15 ვითოში მარაგადე (2004).
ლოზი — 14 ვითოში მარაგადე (2004).
ზეზურუ — ვითოში მარაგადე (2004).
ნარო — 10 ვითოში მარაგადე (2004) განზიშ აკანს.

ტრანსპორტი დო კომუნიკაციეფი

აეროპორტი გაბორონეს

2002 წანაშ მუნაჩემეფით, ბოტსვანაშ რკინაშ შარეფიშ სიგინძა 888 კმ. კმადგინანს. წანამოწანას, მოშარეეფიშ გინოჸონაფა 106 მილიონს აკმადგინანს, ოღალუეფს - 747 ტონას (2001 წანაშ მუნაჩემეფით). ბოტსვანაშ რკინაშ შარაშ, არძაშე უმოს გირძე ნოჸელა რე 641 კმ., ნამუთ ობჟათე აფრიკაშ ნოღა კეიპტაუნიშე, ზიმბაბვეშ ნოღა ბულავაიოშა იდვალუაფუ, ნამუთ ნოღეფს - ლობაცეს, გაბორონეს დო ფრანსისტაუნს ართიანს მიკმარსხუანს. ოავტომობილე შარეფიშ ედომუშამი სიგინძა 24 455 კილომეტრიე, სო ჸურეშეთ 33 % ასფალტითიე ფორილი. 2005 წანას, ქიანას რეგისტრირებულიე - 82 056 ავტომანქანა, 74 387 ოხარგალი მანქანა დო ავტობუსი.

2001 წანაშ მუნაჩემეფით, ქიანას 92 აეროპორტი დო ეიოფურინალი ფართობიე. სახენწჷფო კომპანია Air Botswana რეგულარულო ახორციელენს რეისეფს ფრანსისტაუნშე, გაბორონეშე, მაუნაშე დო სელები-პიკვეშე. იხორციელებუაფუ ოერეფშქაშე რეისეფი იოჰანესბურგჷშა, მბაბანეშა დო ჰარარეშა.

ვალუტა

პულა, ბოტსვანაშ ვალუტათ მიშეღეს 1976 წანას, ნამუქჷთ ობჟათეაფრიკული რენდი დოთირუ. 1 პულა 100 თხებეს უდრენს..

დღახუეფი


თარიღი	ჯოხოდვალა	ჯოხოდვალა ინგლისურ დო ცვანურ ნინას
1 ღურთუთა	ახალი წანა (2 ღურთუთა ხოლო დღახურე)	New Year’s Day / Ngwaga o mosha
მათირე თარიღი	დიდი ობიშხა	Good Friday / Labotlhano yo o molemo
მათირე თარიღი	თანაფაშ თუთაშხა	Easter Monday
მათირე თარიღი	ემაღალაფა	Ascension Day / Tlhatlogo
1 კვირკვე	სერ სერესტე ხამაშ დღა	Sir Seretse Khama Day
კვირკვეშ მასუმა თუთაშხა	პრეზიდენტიშ დღა (თე დღაშ გეჸვენჯი ხოლო დღახურე)	President’s Day
30 ეკენია	ზოხორინალაშ დღა	Independence Day / Boipuso
25 ქირსეთუთა	ქირსე (თე დღაშ გეჸვენჯი ხოლო დღახურე)	Christmas / Keresemose

სოციალური სფერო

გონათუა

ბოტსვანაშ უნივერსიტეტიშ კორპუსი.

მახორობას ჭარუა-კითხირიშ რჩქინა (2005) 78,6% რე.

ბოტსვანაშ გონათუაშ დჷნაწესებუეფი (2004 წანა).
ოგურაფე დუნაწესებუეფი	ოგურაფე დუნაწესებუეფიშ მუდანობა	გიმაწურაფალეფიშ მუდანობა	მაგურაფუეფიშ მუდანობა	მაგურაფუეფიშ მუდანობა ართ გიმაწურაფალიშო
დაჭყაფუე სკოლეფი (ხანი 6-13 წანა)	- 773	12 717	328 692	25,8
ოშქაშე სკოლეფი (ხანი 14-18 წანა)	- 278	10 620	225 526	21,2
უმაღალაში გონათუა¹	- 1	796	15 720	19,7

¹ ბოტსვანაშ უნივერსიტეტიშ მუნაჩამეფი