ბრონზეშ ხანა
ბრონზეშ ხანა — ჯარალუაშ გოვითარაფაშ ისტორიულ–კულტურული პერიოდი, მუჟამსჷთ ოლჷმარი დო ომუშებელი ანჯარეფიშ ოხაზირაფალი მოღე ჯინჯიერო რდჷ ბრონზე. ბრონზეშ ხანას წოხოლე აწმულუანდჷ ენეოლითი.
ბრონზეშ ხანა მოსოფელიშ შხვადოშხვა ტერიტორიას შხვადოშხვა პერიოდის ფორუნდჷ. ბრონზეშ უჯვეშაში (ჯვშ. წ. IV ანთასწ.) ნოხაზირუ გჷთოგორილიე ობჟათე ირანს, თურქეთის დო შქაწყარმალონას. ჯვშ. წ. IV ვითოშწანურას დუდშე ბრონზექ გიფაჩჷ ეგვიპტეს, III ვითოშწანურაშ ლიაშე – ინდოეთის, II ვითოშწანურაშე – ევროპას, II ვითოშწანურაშ შქახანშე – ჩინეთის. ამერიკას ბრონზეშ ხანას ზოხორინელი ისტორია უღუ; თექ მეტალურგიული ცენტრი პერუშ დო ბოლივიაშ ტერიტორიას რდჷ (VI-X ოშ. თ. გ. გვიანი ტიუანაკოშ კულტურა). ცენტრალურ აფრიკას ბრონზეშ ხაზირაფაშ ზოხორინელი კერიეფი ოკო ეშაფალედჷკო ვართ უგვიანაშ ჯვშ. წ. I ვითოშწანურას.
ბრონზეშ ხანას გჷშაკერძაფილო გჷმირჩქინჷ დუდი ისტორიული გოვითარაფაშ ვაართმანგალაქ. ხოლოშ ელახიშ ქიანეფს (შქაწყარმალონა, ელამი, ეგვიპტე, სირია) ივითარებუდჷ კლასობური ჯარალუეფი დო უჯვეშაში სახენწჷფოეფი. ჯვშ. წ. III-II ანთასწანურეფს მახაზირაფუ მეურნალაშ თე ცენტრეფიშ გოლინათ გიფაჩჷ დო გიჭყჷ ახალ ცივილიზაციეფქ: ჰარაფიშ კულტურაქ ინდოეთის, ინიშ სახენწჷფოქ ჩინეთის, ხური-მითანიშ, ხეთეფიშ დო შხვ. სახენწჷფოეფი წოხოლენი აზიას; კრეტა-მიკენიშ კულტურაქ ევროპას.
ევრაზიას უშანულამაში მეტალურგიული ცენტრი ბრონზეშ ხანას რდჷ კავკაცია. ბრონზეშ ხანა თაქ სუმ ეტაპო ირთუ: ორდოული (ჯვშ. წ. III ვითოშწ.), შქა (ჯვშ. წ. II ვოთოშწ. I გვრდ.) დო გვიანი (ჯვშ. წ. II ანთასწ. II გვრდ.). კავკაციას გჷშმერთუ ორდობონზეშ ხანაშ მუშობური მატერიალური კულტურეფი: კოლხეთიშ რზენც, ოორუე–ბჟადალ კავკაციას (თ. გ. მაიკოპიშ კულტურა) დო თ. გ. მტკვარ-არაქსიშ კულტურა, ნამუთ ჯინჯიერო გოფაჩილი რდჷ ცენტრალური დო ელახ ამიერკავკაციას, ოორუე კავკაციაშ ელახ ნორთის, ანატოლიას, ოორუე ირანს.
შქა ბრონზეშ ხანას კავკაციას მუზმარენი ზოხორინელი კულტურა იქიმინუაფუ: თრიალეთიშ, სევან-უზერლიქიშ, თაზაქენთ-ყიზილვანქიშ, ბჟადალ საქორთუოშ დო ოორუე კავკაციაშ კულტურეფი. ფირქენა, ნამუდა თე ბორჯის იქიმინუაფუდჷ ტომეფიშ დიდი რსხუეფი, ნამუეფსჷთ თე კონკრეტული კულტურეფი მეურედჷ.
გვიანბრონზეშ ხანაშ მოღეეფი კავკაციას ორგანულო არსხუაფუ მუჭოთ წჷმოხონი, თეშ უკულიანი პერიოდიშ ქილინჯეფს დო აბანობური კულტურაშ გოვითარაფაშ ართ-ართ შანულამი ოკუჩხურს წჷმარინუანს. გვიანბრონზეშ ხანას კავკაციას მოხვადჷ დიდი ომეურნულ დო სოციალურ-პოლიტიკურ ყარაფიქ. ოწარმე ნძალეფიშ დო წარმებაშ მეშქაშალაშ გოვითარაფაშ ართ–ართი ჯინჯიერი რეზულტატი რდჷ რკინაშ კჷლაგორუა დო ემუშორაფა (ჯვშ. წ. II ანთასწ. ლია), მუქუთ რევოლუციური როლი იღვენუ ჯარალუაშ გოვითარაფაშ ისტორიას. მოხვადჷ ხანდაშ მასუმა დონორთუაფაქ. ხელუანობაქ გაგმერთჷ დიხასაქვარუას. გევითარჷ ვაჭრუაქ. გიტომბარჷ მაართარინელი თემური წყობილაფაშ აკოცუმაშ პროცესიქ, მიხაზირჷ ოსხირქ კლასობური ჯარალუეფიშ ჸონდინაფაშ დო სახენწჷფოეფიშ გოჭყაფაშო.
ლიტერატურა
რედაქტირაფა- კ. ფიცხელაური, ი. გაგოშიძე, ბრონზეშ ხანა, ნუმიზმატიში დო ბონისტიშ ემანწყუმალი ლექსიკონი Archived 2010-11-29 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.