შუმერი

შუმერი (შუმერულო ki-en-ĝir₁₅) — უჯვეშაში ცივილიზაცია მესოპოტამიას ჯვ. წ. VI - ჯვ. წ. III ვითოშწანურეფს. ასეშო შუმერული ცივილიზაცია ჩქინო ჩინებული უჯვეშაში კულტურა რე. საეგებიოთ, ზუსტას შუმერეფქ გჷმიგონეს ირიგაცია, ბარბალი დო ჭარალუა.

ქუა მარჭვალური მუკნაჭარათ ლაგაშიშე.

ჯვეში მესოპოტამია
ასირიოლოგია
ქიანეფი / იმპერიეფი
შუმერი: ურუქი – ური – ერიდუ
ქიში – ლაგაში – ნიფური
აქადიშ იმპერია: აქადი
ბაბილონი – ისინი – სუზა
ასურეთი: აშური – ნინევია
დურ-შარუქინი – ნიმრუდი
ბაბილონეთი – ქალდეა
ელამი – ამორიტეფი
ხურიტეფი – მითანი
კასიტეფი – ურარტუ
ქრონოლოგია
შუმერიშ მაფეფი
ასურეთიშ მაფეფი
ბაბილონიშ მაფეფი
ნინა
მარჭვალური ჭარალუა
შუმერული ნინა – აქადური ნინა
ელამური ნინა – ხურიტული ნინა
მითოლოგია
ენუმა ელიში
გილგამეში – მარდუქი

შუმერული ნოღა-სახენწჷფოეფიშ გოჭყაფა

ადამიერიშით ობჟათე შქაწყარმალონაშ ატებაქ დიჭყჷ ჯვ. წ. VI - ჯვ. წ. V ვითოშწანურეფს, თაქ დოხორელი ტომეფი უკიდაშ გაჭირებას ოხორანდეს, რეგიონს ძალამ მორჩილო რდჷ დიხაშხანდუალაშო სარგებელი დიხეფი. ხვალე ჯვ. წ. IV ვითოშწანურაშო დიჭყეს ტომეფქ აკოკათუა დო ევფრატიშ წყარპიჯის ირიგაციული სისტემეფიშ აკოგაფა. ოირიგაციე სისტემაშ აკოქიმინუაქ მოსალიშ ძინა დო პროდუქციაშ ეშაყარუაშ შილებუამობა გჷმიჭანუ, ნამუსჷთ მუშჸურე მაჸუნჷ ხანდაშ დიფერენციაციაქ დო მოგვიანაფათ, კლასეფიშ გჷმოქიმინუაქ.

თაშნეშე ქჷდიჭყჷ ოხორუეფიშ ძინაქ დო ნოღეფიშ გჷმოქიმინუაქ. ჯვ. წ. III ვითოშწანურაშ დაჭყაფუს დიდ ოხორუეფს, სოდე ოხიდეფი რდჷნ, გოლუანეფი ქჷგულუეს, თაშ წჷმიქიმინჷ მაართა ნოღეფქ. ოხიდეფი ვარსულენდეს ხვალე რელიგიური კულტიშ პატჷცემაშ ფუნქციას, თაშნეშე თინა რდჷ ჯარალობური რინაშ ცენტრი დო იჩუალუაფუდჷ მოსალიშ შუში. დოხოლაფირო ჯვ. წ. 3000 - ჯვ. წ. 2900 წანეფს ოხიდეფიშ მეურნობაქ თეშ გერთულჷ, ნამჷ-და ოხვილურქ იჸუ უმოსი რთული ეჭარუაშ სისტემაშ აკომუშებაქ, ნამუქჷთ გოპიჯჷ ჭარალუაშ აკოქიმინუა.

თიმ პერიოდშო დორსხუაფული უდიდაში შუმერული ნოღეფი რდჷ: ერიდუ, ნიფური, ქიში, ლაგაში, ურუქი, ური დო უმა.

ჭარალუაშახიანი პერიოდი დო ჭარალუაშ გოჭყაფა

შუმერეფქ ჭარუა დიხაჭაბუშ ფირფიტეფს აჭირფანათ დიჭყეს. ირი სიმბოლო მუდგაინ მეკონს შანენდჷ, ვარდა თე მეკონწკჷმა მერსხილ ჩინებას. სამანგათ, სიმბოლო "კუჩხეფი" შანენდჷ გილულას, მოულას, მოღალას, გერინას. თეშნერო, გრამატიკული ფორმეფი ჭარალუას ვარდჷ, დო თენა დუდმაართაშე ვართი რდჷ ოხვილური, თიშ გეშა ნამჷ-და დოკუმენტეფს ეიხანტუაფუდჷ ხვალე ცირფეფი დო გჷმაკოროცხალი პროდუქტეფიშ სიმბოლოეფი. ხვალე ჯვ. წ. 2400 წანაშო მიპალუ მარჭვალური ჭარალუაქ თი მეჯინა, ნამჷ-და თიში მეშქაშობათ შილებუამქ იჸუ ინფორმაციაშ რსულჸოფურო გჷნოჩამა.

მარჭვალური ჭარალუათ ფილა

მუთ ოხუ მარჭვალური ჭარალუას, დიხაჭაბუშ ფირფიტას ძალამ რთული რე სიმბოლოეფიშ ეხანტუა, თეშენ ბორჯიშ გოძვენას მიღჷ სიმბოლოეფქ თი ფორმა, ნამუსჷთ მარჭვალური ჭარალუაშ სახეთ იბჩინენთ.

მარჭვალური ჭარალუათ აკოქიმინელი მუკნაჭარეფიშ დოგურაფაქ ოძირუ, ნამჷ-და თე პერიოდის ობჟათე შქაწყარმალონას ოხორანდჷ ჟირი შხვადოშხვა ერი, ნამუეფით ჟირი რსულას გინორთელი ნინაშა რაგადანდეს დო ჭარჷნდეს, თენეფი რდეს შუმერული ნინა დო აქადური ნინა. შუმერული ნინა ვა მოჯგირუდჷ აკა ჩინებულ ნინას, აქადური — ორხველჷ ბჟაეიოლ სემიტურ ნინეფს. შილებე, თემ პერიოდის ოხორანდესკონ შხვადოშხვა ტომეფი, მარა თინეფიშ გეშა ჩინებეფს ჩქინდა ვამუჭირინაფუდჷკონ.

უჯვეშაში შქაწყარმალური ტექსტეფი (ჯვ. წ. 2900 - ჯვ. წ. 2500) ჭარილი რე ხვალე შუმერულ ნინაშა. მორო, თენა ვაშანენს ნამჷ-და, ბჟაეიოლ სემიტეფი თე პერიოდის ვახორანდეს შქაწყარმალონასჷნ, მუჟამსჷთ ჯვ. წ. 2350 წანაშახ ობჟათე მესოპოტამიას უმოსი გოფაჩილი რდჷ შუმერული ნინა, ცენტრალურ დ ო ოორუე მესოპოტამიას უმოსო სემიტური ნინეფი რდჷი.

არქეოლოგიურ მასალეფიშ გეპონუათ, შილებე იუზურუათ, ნამჷ-და თე პერიოდის შუმერეფს დო სემიტეფს შქას ეთნიკურ ნერჩიშა კონფლიქტეფი ვაუღუდეს, ოეგებეთ თინწკჷმა კათა ფართე კატეგორიეფით ვახენჯღვარენდეს, ართიანწკჷმა ლჷმენდეს უმოსი მორჩილი ართულეფი, ნოღეფი დო ტომეფი. არძა მესოპოტამალიშ მუშჯოხოდვალ რდჷ "უჩადუდამი", შუმერულო ùĝ saĝ gíg-ga აქადურო ცალმატ-კაქადი.

თიშ გეშა, ნამჷ-და თიმბორჯიანი ისტორია ჩქინო უჩინებუ რენ, ისტორიკოსეფი ხემანჯღვერენა არქეოლოგიური პერიოდიზაციათ. არქეოლოგეფი გიშმართჷნა ჭარალუაშახიან პერიოდის (ჯვ. წ. 2900 - ჯვ. წ. 2750), ნამუთ ჟირ გიმენპერიოდო ირთუ დო ოროდშიანი დინასტიაშ პერიოდის (ჯვ. წ. 2750 - ჯვ. წ. 2310), ნამუთ სუმ გიმენპერიოდო ირთუ.

ეიშინუას ოკო, ნამჷ-და უჯვეშაში მარჭვალური ჭარალუა ედომშამ ობჟათე მესოპოტამიას ედომშამო იდენტური რდჷ, ნამუთ მოფირქებუანა, ნამჷ-და თინა სოდგაინ ართ აბანს აკიქიმინჷ დო თე აბანი თიჯგურა შანულამი რდჷ, ნამჷ-და მესოპოტამიაშ შხვა მახორობაქჷთ გინიღჷ თეურე\შე ჭარალუა. ოეგებიეთ, თენა ნოღა ნიფურს მოხვადჷ. თე ნოღას რდჷ ღორონთი ენლილიშ ოხიდა, ნამუსჷთ არძა "უჩადუდამი" პატისცენდჷ, მარა არძა "ნომს" დორხველი ღორონთი ჸუნდჷ. ოეგებიეთ, ნიფური სახენწჷფოშახიანი შუმერიშ რელიგიური ცენტრი რდჷ, თეჯგურათ დოსქიდჷ მოგვიანაფასჷთ, მორო თინა დღას ვარდჷ პოლიტიკური ცენტრი.

ორდოშაინი დინასტიაშ პერიოდი

ჯვ. წ. III ვითოიშწანურაშ ბოლოს, შუმერეფქ გაჭყეს ართნერი პრიმიტიული ისტორია, თ. ჯ. "მაფეფიშ ერკებული", ანუ თი მაფეფიშ ერკებული, ნამუეფით მესოპოტამიაშ ნოღეფს მაფენდეს. თე ერკებულს მოხვადეს ხვალე ისტორიული მაფეფქ ვარჷნ, თაშნეშე მითური პერსონაჟეფქჷთ. თეშ მოხ, ერკებული ვედიცქვანდუ ვართ სიზუსტათ, თიშენ ნამჷ-და კანკალე მაფეფი ვართ ართი მაჟირასგეჸუნაფათ მაფენდეს, ვარინ პარალელურო, კანკალე ხვალე მაფა ვარი უმაღალაშიი ქურუმით რდჷ.

"წყუბუმშახ" მაფეფი საართოთ მითიურო მირჩქინუაფჷნა, ისტორიკოსეფი კოროცხჷნა, ნამჷ-და რეალურო, ხვალე წყუბუმიშუკულიანი მაფეფი რსებენდეს. თეშნერო, წყუბუმიშ უკული ქიშიშ მაართა დინასტიაშ მართუალა უხვადუ არქეოლოგიურ ორდოდინასტიურ პერიოდის.

ქიშიშ მაართა დინასტიაშ ეკონია მაფა რდჷ ენ-მებარაგესი, ნამუშ გეშა ჩინებული რე ვა ხვალე "მაფეფიშ ერკებულშე", თიში დორხველი მუკნაჭარეფშეთ. თინა რე მაართა მამართალი, ნამშ გეშა მიღჷნა ჩინებეფი. თინა ლჷმენდჷ ელამწკჷმა. თიში ქომოლსქუა აგი — ოცადუდჷ ქიშის ქჷდოყუნაფუდუკო ურუქი. ურუქიშ მაუჩაშეშ სხუნუ უკვე გეჯერებული რდჷ დოჸუნალაშე, მარა ოკათე შაყარუაქ მაფათ გეგშაგორჷ გილგამეში დო გინოჭყვიდჷ აწორინალა გუწიებუდკონ. აგის ურუქიქ ვეიაჭოფჷ დო საბოლათ აძვილებურქ იჸუ, ქჷდოჸუნაფუდუკო გილგამეშის.

გილგამეშიშ გეშა მოგვიანაფათ აკიქიმინჷ ლეგენდეფიშ ნთელ სერიაქ დო ჩინებული გილგამეშიწშ ეპოსიქ, თეშენ ძალამ რთული რე თიშ გიშასხუნუა, დო მუ რდჷ ნანდული ისტორიული ფაქტეფი, ნამუთ ისტორიულ გილგამეშის მითმიარსხუ დო მუქჷთ აკირსხუ უკულინ. ხვალე თიშ რაგადი შილებე, ნამჷ-და რეალური გილგამეში მართალოთ შანულამი პიჯი რდჷ, თიშენ ნამჷ-და თიქ თაშ გაშინჷ დუდი წჷმოხონეფს.

გილგამეშით იჭყაფუ ორდოშიანი დინასტიაშ მაჟირა პერიოდი. თე პერიოდიშ გეშაჩინებეფი ოხიდეფიშ ომიშნაველე არქივეფშე დო ოგურაფალი ტექსტეფშე მიღჷნა. თე პერიოდის შურუფაქიშ ტომეფიშ აკოკათუა მიშმეშჷ ოურდუმე რსხუშა, ნამუშ თარი ნოღა რდჷ ურუქი. ურუქის ოეგებიეთ გილგამეშიშ წჷმოხონეფი მაფენდეს.

ურიშ ობურჯაფე ერტეფი ჯვ. წ. XXVII ოშწანურა.

ურუქიშ უკული ჯვ. წ. XXV ოშწანურას, წჷმი აწიკინჷ შუმერულ ნოღა ურიქ. არქეოლოგეფიშით მეგორაფილი რე მიარე დიდარული საფულაშა. მეგორაფილი რე ანდაღებულ ქუალეფშა, ნამუეფით ინდოეთიშე, ოორუე ავღანეთიშე დო შხვა ქიანეფშე რე მიშაღალირი, თეს ოძირანს ურიშ მამართალეფიშ სიდიდარა დო ვაჭრუაშ გოვითარაფა. ინდოეთწკჷმა ვაჭრუა, ოეგებიეთ, ოზუღე რზალეფით მუთმოხვადუდჷ.

რესურსეფი ინტერნეტის

• "История Востока" (Восток в древности) подготовленная Институтом Востоковедения РАН
• "შუმერები" მ. ბელიცკი მოსკოვი 2000
• "ბიბლიური გორები" ერიხ ცერენი მოსკოვი 1986