ურარტუ
ურარტუ — არხო ბჟაეიოლიშ ართ-ართი უჯვეშაში სახენწჷფო, ნამუთ არსებენდჷ ჯვ. წ. IX-VI ოშწანურეფს. ურარტუ იდვალუაფუდჷ ვანიშ ტობაშ გოხოლუას (ასეიანი თურქეთიშ დო სომხეთიშ ტერიტორიას). ურარტუშ ნანანოღა რდჷ ტუშფა (ასეიანი ნ. ვანი, თურქეთის). ურარტუ თე ქიანაშ ასურული ჯოხოდვალა რე, ურარტუალეფს მუში ქიანაშა "ბიაინილი" უჯოხოდეს[1].
თიში სინძლიერაშ პიკის, ურარტუ ოორუე მესოპოტამიაშე ობჟათე კავკაციაშა იდვალუაფუდჷ, იკენდჷ ალმახანური სომხეთიშ ტერიტორიას სევანიშ ტობაშახ. ურარტუშ ჯიხეფიშ ნოსქილედეფი მუკოსქილადირი რე ვანს, არმავირს, ერებუნს (ასეაინი ერევანი), ანზაფის, კავუსტეპის დო ბაშკალეს.
| ჯვეში მესოპოტამია |
|---|
| ასირიოლოგია |
| ქიანეფი / იმპერიეფი |
| შუმერი: ურუქი – ური – ერიდუ |
| ქიში – ლაგაში – ნიფური |
| აქადიშ იმპერია: აქადი |
| ბაბილონი – ისინი – სუზა |
| ასურეთი: აშური – ნინევია |
| დურ-შარუქინი – ნიმრუდი |
| ბაბილონეთი – ქალდეა |
| ელამი – ამორიტეფი |
| ხურიტეფი – მითანი |
| კასიტეფი – ურარტუ |
| ქრონოლოგია |
| შუმერიშ მაფეფი |
| ასურეთიშ მაფეფი |
| ბაბილონიშ მაფეფი |
| ნინა |
| მარჭვალური ჭარალუა |
| შუმერული ნინა – აქადური ნინა |
| ელამური ნინა – ხურიტული ნინა |
| მითოლოგია |
| ენუმა ელიში |
| გილგამეში – მარდუქი |
ისტორია
რედაქტირაფამითანიშ ომაფეშ არსებობაშ ბორჯის (ჯვ. წ. II ვითოშწანურა) ურარტუალეფი თიშ აკოდგინალუაშა მიშმეშეს, თიში დონთხაფაშ უკული (ჯვ. წ. XIII ოშწანურა) ზოხორინალას მიოჭირინეს. ჯვ. წ. XIII-XI ოშწანურეფს თინეფს მუსხირენშახ მინაკათეს მეძობელ ასურალეფქ. ჯვ. წ. IX საუკუნეში თე გენთხაფეფქ ბიჯგი მეჩჷ ურარტელეფიშ დიდი გოართოიანაფას - ურარტუშ ომაფეშ აკოქიმინუას, ნამუშ მაართა მაფათ იჯოხოდვალუაფუ არამე. თიში მონძე სარდური I აგჷნძორენდჷ ასურალეფწკმა ლჷმას დო დიდი ოაკოგაფუე ხანდეფი ჩატარჷ ნანანოღა ტუშფას. კინე თე მაფას ორხველჷ ჩქინდა მოჭირინაფილი, დიო ხოლო ასურულ ნინაშა აკოქინიმელი მიკნაჭარეფი. სარდურ მაართაშ მონძექ, იშფუინიქ, მიკნაჭარეფი უკვე ურარტულ ნინაშა აკოქიმინჷ.
ჯვ. წ. IX ოშწანურაშ ლიას დო VIII ოშწანურაშ I გვერდის ურარტუ ძალიერი სახენწჷფო რე. თე ბორჯის მაფენდეს მენუა, არგიშთი I, სარდური II. ურარტუქ დიდი ტერიტორია მიდუღჷ ასურეთის ოორუე მესოპოტამიას დო ოორუე სირიას. ურარტუს დემორჩილეს - ხუბუშქია (ვანიშ ტობაშ ობჯათეშე), მუსასირი, მანა (ურმიაშ ტობაშ რაიონს), ოორუეშე ხოლო - ამიერკავკაციას გეჭოფჷ დიდი ტერიტორია. არარატიშ ვეს აკაგეს ჯიხეფი მენუახინილი (არარატიშ გვალაწკჷმა), არგიშთიხინილი (გვიანი არმავირი) დო ერებუნი (არინბერდი, ნ. ერევანიშ ელახ).
გჷშაკერზაფილო გებარზალჷ ლჷმაქ ოორუეს ურარტუშ დო დიაოხიშ (ტაოხი, ტაო) შქას, ნამუქჷთ არგიშთიშ ბორჯის დიაოხიშ ედომუშამი მოჯალაგუათ გეთუ. სარდური II თე რაიონს უკვე ოლჷმუდჷ ხოლო უმოსი ოორუე გოართოიანაფას - კოლხას.
წჷმოძინელი ლჷმეფიშ უკული ურარტუს აკიშაყარჷ ქვერსემი ნადიქ, მოჸუნდეს ტყვე-ჭკორეფი ხოლო, ნამუშ ნორთის ფანიეფამო დიხას გიოხორუანდეს, კანკალეშა ოურდუმე ნინალას ხოლო ოკისრებაფუანდეს, კანკალეს უმოსი მონკა ხანდეფშო გჷმირინუანდეს. მაფაშ ხეს იშაყარუდჷ ჭკორეფიშ დიდი ნორთი, ართ ნორთი - „მალჷმორეფს“ მეჸუნდეს დო ჸუდეშ მეურნობას გჷმირინუანდეს. მატერიალური ხვეშ მაწარმაფალეფიშ თარი მასა იშენით რანწკათ დუდიშულერეფი - მათემეეფი დო ზოხორინელი დიხაშმახანდეეფი აკმადგინანდეს. ურარტუს ფართო სამეურნო ხანდა რდჷ გოფაჩილი. მიკნაჭარეფს შხირას რე რაგადი კაკალამეფიშ დო ღვინიშ საწარმეეფიშ აკოგაფაშენი, სოდე იშაყარუდჷ გინოგაფური (ხარკი) დო გჷნაგაფალეფი. თეჯგურა დგჷმილეფი აკმიქჷმინუაფუდჷ ურარტუს ჯიხეფიშ ელახ. პრივილეგიური წოდებაშ უმაღალაში ფენას ომაფე გვარი წჷმარინუანდჷ. დიდი ნძალა უღუდეს სახენწჷფოს ზოხო ოლქეფიშ მამართვალეფს, ნამუთ ურარტუს დოღამაკაფაშ ხანას, ჯვ. წ. VIII ოშწანურაშ ლიას შხირას ონწყჷნდეს არყებეფს მაფაშ სააწმარენჯოთ.
ასურეთიშ მაფაქ ტიგლათფილესერ III-ქ ჯვ. წ. VIII ოშწანურაშ 40-30 წანეფს მუსხირენშახ გიორჯგინ ურარტუშ მაფა სარდური II-ს დო მიდუღჷ ოორუე მესოპოტამიაშ დო ოორუე სირიაშ მიარე რაიონი, 714 ლაშქრობაშ უკული ასურეთიშ მაფაქ სარგონ II-ქ აკაუნჭირჷ ურარტუშ პოზიციეფს ურმიაშპიჯ რაიონს (თიმ ბორჯის ურარტუს მაფენდჷ რუსა I). თე მარცხის კინოხ უჭიენდჷ ურარტუალეფიშ კონწარი დომარცხაფა VIII ოშწანურაშ 20-იან წანეფს ოორუეშე მიშაჭკირილი კიმერიალეფწკჷმა ლჷმაშ ბორჯის.
ჯვ. წ. VII ოშწანურაშ ეჭოფილ აკანეფშე ურარტუ მუში პოზიციეფს ისქილიდუანდჷ ხვალე ობჟათე ამიერკავკაციას. მაფა რუსა II-ქ (ჯვ. წ. 685 - ჯვ. წ. 645) თაქ აკაგჷ ახალი ჯიხეფი (თეიშებაინი, ასეიანი კარმირ-ბლური), ონწყუნდჷ დიდ სახენწჷფო მეურნობეფს. რუსა II დიდებულეფწკჷმა ლჷმას მუში პოზიციეფიშ განტკიცებაშო ჯარს ფართას უნწყუნდჷ შარას დოქირაფილჷ ელემენტეფს (კიმერიელეფს). თინეფწკჷმა ართო რუსა II-ქ ილაშქრჷ მორჩილ აზიას დო ჯვ. წ. 676 მოჯალაგუ ფრიგიაშ (ანუ მუშქეფიშ) ომაფე. ასურეთი თიმ ბორჯის კინე იბურჯანდჷ ურარტუშ გოძალიერაფაშენ. მარა მალას, მიდიაშ ომაფეშე მოსალინე ოშქურანჯობაშ გოლინათ, ასურეთი დო ურარტუ ართიანიშ მორსხუობას გორუნდეს - თე ღანკით ასურეთიშ ომაფე კარს ამუზმაშა ოსურუდეს ურარტუშ მაფაშ ელჩეფი.
მალას მიდიაქ ბაბილონარეფწკჷმა ართო ასურეთი მოჯალაგუ, ურარტუშ ცენტრალური რაიონეფი ჯვ. წ. 590 გეჭოფეს. ჯვეში ბერძენ ისტორიკოს ჰეროდოტეწკჷმა ჯვ. წ. V ოშწანურას ურარტუელეფიშ გამნარყეფი ალაროდიელეფიშ ჯოხოთ იშინუაფუ. თიში ჩინებათ, თინეფი მოჯგირე ხურიტეფწკმა ართო (სასპერეფი დო მატიენეფი) აკმადგინადეს აქემენიდური ირანიშ XVIII სატრაპიას. ურარტუს დირსხუ ძალამი მაღალგოვითარაფილ კულტურაქ. ჩქინდა მაჭირინუ კირდეს გჷშაკეთებული დგჷმილეფიშ კომპლექსეფქ დო კირდეს გჷშაჸონაფილ კანკალე არხიქ. მეგორელი რე თინეფიშ დჷნადგჷმა ჯიხეფიშ, ოხიდეეფიშ დო დოხორეეფიშ ნოსქილედეფშა. ურარტუს გითმიოჭარუნდეს ქუას, ლითონს, ტკილს ასურალეფშე მეღებული მარჭვალური ჭარალუათ. უმენტაშო მოჭირინაფილი რე კანკალე მაფაშ ჯოხოთ აკოდგინელი ოურდუმე, ოაკოგადუე დო საკულტო ხასიათიშ 600-შახ მიკნაჭარა.
რელიგია
რედაქტირაფა
ურარტუალეფიშ რელიგიას თარო ორთაშ ნძალეფიშ გოღორონთაფა წჷმარინუანდჷ. ურარტუალეფიშ ღორონთეფიშ ოდუდეს გერე აბანობური ღორონთი ხალდი, უჟინაში ოსურღორონთი რდჷ - არუბანი. ხალდიშ კულტიშ ცენტრი რდჷ ნოღა მუსასირი. პანთეონს მაჟირა აბანი უკებუდჷ ტაროსიშ ღორონთ თეიშებას დო თიშ ჩილს – ოსურღორონთ ხუბას. თეიშებაშ კულტიშ ცენტრი რდჷ ნოღა კუმენუ. პანთეონს მასუმა აბანი უკებუდჷ ბჟაშ ღორონთ შივინის დო თიშ ჩილს – ოსურღორონთ ტუშფუეას. თენეფიშ კულტიშ ცენტრი რდჷ ნანანოღა ტუშფა, ნამუშ ხოხოთ წჷმორინელი ოკო რდას ბჟაშ ღორონთიშ დადული ნაჟირალიშ – ტუშფუეაშ ჯოხოშე.
ღორონთეფიშ დო ოსურღორონთეფიშ თე უჟინაში ტრიადეფიშ მოხ, ურარტული პანთეონი იკენდჷ მუსხრენ ვითობათ შხვა ღორონთეფს ხოლო. მაფეფიშ იშფუინიშ დო მენუაშ მხერ-კაპუსიშ მიკნაჭარას, ნამუთ მიკოჭარჷ ვანიშ გოხოლუას მადვალუ კირდეს, ეკოროცხილი რე ურარტული პანთეონიშ არძო ღორონთი დო გოთანჯილი რე თინეფშო შესაწირეთ მიოჸონაფალი ჩხოლარეფიშ მუდანობა. ჟიშინელი მიკნაჭარაშ მეჯინათ, ურარტუალეფი მუმაღორონთს მეუჸონანდეს ხოჯეფს დო შხურეფს, ოსურღორონთეფს - ჩხოულეფს დო შხურეფს.
მუში ღორონთეფს ურარტუალეფი გჷმოსახჷნდეს ადამიერეფიშ სახეთ, მარა აკან-აკანო ჩქჷ ნოსქილედეფი ჯვეში ტოტემისტური წჷმორინეფიშე - ჩხოლარეფიშ ვარდა ფურინჯეფიშ სახეთ გჷმოსახუა (ღორონთეფს აკან-აკანო მიკმუხანტანდეს ქალეფს დო სუალეფს).
ურარტუშ კანკალე ნორთის მახორობას ღურელეფიშ კრემაციაშ ტრადიცია რდჷ გოფაჩილი, თიწკჷმა მუჟამსჷთ ქიანაშ შხვა რაიონეფს ღურელს დიხას ნთხორუნდეს. მუჭოტ ჩქანს, თე ფართე ქიანაშ მახორობას დიდ რდჷ გინორთეფი რელიგიური წჷმორინეფშე დო ზნე-რჩქვანილობეფიშ ჸურე[2].
თაშნეშე ქოძირით
რედაქტირაფალიტერატურა
რედაქტირაფა- მელიქიშვილი გ., ქსე, ტ. 10, გვ. 169-170, თბ., 1986