ასურეთი
ასურეთი — კაბეტი მესოპოტამიური ცივილიზაცია, ნამუთ არსებენდჷ მუჭოთ ნოღა-სახენწჷფო ჯვ. წ. XXI ოშწანურაშე ჯვ. წ. XIV ოშწანურაშახ დო უკულიანი პერიოდის მუჭოთ იმპერია ჯვ. წ. XIV ოშწანურაშე ჯვ. წ. VII ოშწანურაშახ. თეხანური ისტორიკოსეფი ასურეთიშ ისტორიას რთუნა შხვადოშხვა პერიოდეფო: ორდოიანი ასურეთიშ პერიოდი (ჯვ. წ. 2600–2025), ჯვეში ასურეთიშ პერიოდი (ჯვ. წ. 2025–1364), ოშქაშე ასურეთიშ პერიოდი (ჯვ. წ. 1363–912), ნეო-ასურული პერიოდი (ჯვ. წ. 911-609) დო პოსტ-იმპერიული პერიოდი (ჯვ. წ. 609-ახ. წ. 240).
|
ასურეთი | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 ასურეთიშ ცენტრალური ნორთი (ჭითა ფერით) დო მაქსიმალური ტერიტორიული ექსპანსია (ნარინჯიშფერით) ნეო-ასურული იმპერიაშ ბორჯის, ჯვ.წ. VII ოშწანურას | |||||||
| ნანანოღა | აშური (ჯვ.წ. 2025-ჯვ.წ. 1233) კარ-ტუკულტი-ნინურტა (ჯვ.წ. 1233-ჯვ.წ. 1207) აშური (ჯვ.წ. 1207-ჯვ.წ. 879) ქალხუ (ჯვ.წ. 879-ჯვ.წ. 706) დურ-შარუქინი (ჯვ.წ. 706-ჯვ.წ. 705) ნინევია (ჯვ.წ. 705-ჯვ.წ. 612) ჰარანი (ჯვ.წ. 612-ჯვ.წ. 609) | ||||||
| ნინა | აქადური შუმერული არამეული | ||||||
| რელიგია | ჯვეში მესოპოტამიაშ რელიგია | ||||||
| დუდალაშ ფორმა | მონარქია | ||||||
| მაფა | |||||||
| - ჯვ.წ. 2025 | პუზურ აშურ I (მაართა) | ||||||
| - ჯვ.წ. 612-ჯვ.წ. 609 | აშურუბალიტ II (ეკონია) | ||||||
ორდოიანი ისტორია რედაქტირაფა
ჯვეში ასურული პერიოდის ასურეთი წჷმარინუანდჷ ჭიჭე ნოღა-სახენწჷფოს დო დუდშე თის უძახუდეს "აშურიშ ნოღა"-ს. ჯვ. წ. XIV ოშწანურაშე, ოფიციალური დოკუმენტეფს თის მიშინუანდეს მუჭოთ "აშურიშ დიხა"-ს. თეხანური ტერმინი ასურეთი (ასირია) ბერძენული რე დო მაართათ თის შეთმოფხვადუთჷ ჯვ. წ. მახუთა ოშწანურაშ ბერძენი ისტორიკოსიშ ჰეროდოტეშ პერიოდიშ ნაჭარეფს. ჯვეში ბერძენეფი ლევანტიშ რეგიონს უძახჷდეს სირიას დო მესოპოტამიას ასირიას.
აშური ითარიღებუ ორდოიანი დინასტიური პერიოდით (დოხოლაფირო ჯვ. წ. 2600 წანა). ჸათე პერიოდიშო აშური დო თიში ხოლოს მადვალუ ტერიტორიეფი ურბანიზაფილი რდჷ. დუდშე აშური შუმერული ნოღა ქიშიშ ჰეგემონიაშ თუდო რდჷ. უკულ თინა ქიდეკინჷ აქადიშ იმპერიაქ დო უკულ ურიშ მასუმა დინასტიაქ. დოხოლაფირო ჯვ. წ. 2025 წანას, ურიშ მასუმა დინასტიაშ დონთხაფაშ შედეგო, აშურიქ გინირთჷ ზოხორინელი ნოღა-სახენწჷფოთ, პუზურ აშურ I-შ ხემანჯღვერობათ. მუჟამსჷთ აშურს პუზურ-აშურეფიშ დინასტია მართუნდუნჷ, თექ ოხორანდჷ ხვალე 10,000 მახორუ დო თექ მუთუნნერი გოლინიანი ოურდუმე დო პოლიტიკური ინსტიტუცია ვარდჷ. დუდიშული ვაჭარუაშ გოვითარაფათ აშურიქ გინირთჷ ვაჭარუაშ შანულამ ცენტრო ოორუე მესოპოტამიას. ჯვ. წ. 1808 წანას აშური გეჭოფჷ ეკალატუმიშ ამორიტი მამართალქ შამშიადად I-ქ. თიქ ქიდეკინჷ ოორუე მესოპოტამია დო განძალიერჷ მუში ხეშულობა რეგიონს რსულას. შამშიადიშ ღურაშ უკულ, შხვადოშხვა პერიოდიეფს, აშურის აკონტროლენდეს ეშნუნა, ელამი დო ჯვეში ბაბილონიშ იმპერია. აშურიშო სერიოზული პრობლემა რდჷ სტაბილურობაშ უღვენობა. ფშხირი რდჷ დინახალენი კონფლიქტეფი. დოხოლაფირო ჯვ. წ. 1700 წანას, ასურეთიშ მაფა ბელ-ბანიქ, ქუდარსხუ ადასიდეფიშ დინასტია, ნამუთ ასურეთის დოხოლაფირო ანთასი წანაშ გოძვენას მართუნდჷ. ჯვ. წ. 1595 წანას მესოპოტამიაშა გემშეჭკირჷ ხეთეფიშ მაფა მურსილი I-ქ, ნამუქჷთ მოჯალაგუ დომინანტური ჯვეში ბაბილონიშ იმპერია. შედეგო გენძალიერჷ მორჩილი ომაფეეფქ ოორუეშე მითანიქ დო ობჟათეშე კასიტეფქ. დოხოლაფირო ჯვ. წ. 1430 წანას ასურეთი ქიდეკინჷ მითანქ. ჸათე დგომარობა იგინძარებუდჷ 70 წანას, ჯვ. წ. 1360 წანაშახ. ხეთეფიშ უკულიანი მიშაჭკირუაქ დადაღარუ მითანიშ სახენწჷფო. ჸათექ ქისარგებლჷ ასურეთიქ დო ზოხორინელობა მიპალუ, მაფა აშურბალიტ I-შ ბორჯის.
ასურეთიშ იმპერია რედაქტირაფა
ასურეთიშ მაფეფქ გაფართინეს მუნეფიშ ტერიტორია ოორუე მესოპოტამიას. მითანიშ ჸოფილი ტერიტორიეფქ მიშელჷ ასურეთიშ აკოდგინალუაშა. ჯვ. წ. 1237 წანას, ნიჰრიაშ ლჷმას, ასურეთიშ მაფა ტუკულტი-ნინურტა I-ქ ორჯგინჷ ხეთეფს. ჸათენა რდჷ კულმინაციური მომენტი ასურეთი-ხეთეფიშ კონფლიქტის. მარცხიშ უკულ, ძალამს დედაღარჷ ხეთეფიშ გოლინაქ ოორუე მესოპოტამიას. უკულ ტუკულტი-ნინურტაქ ქიდიჸუნუ ბაბილონი ხოლო. ჯვ. წ. 1225-1216 წანეფს ბაბილონქ გინირთჷ ასურეთიშ ვასალო. ტუკულტი-ნინურტაქ ნანანოღა გეგნიღჷ აშურიშე დო ჯვ. წ. 1233 ქუდარსხუ ახალი ნანანოღა კარ-ტუკულტი-ნინურტა. თიში ღურაშ უკულ ნანანოღაქ კინ აშურიშა გეგნორთჷ.
ჯვ. წ. 1207 წანას დოჸვილეს ტუკულტი-ნინურტა I. თიში ღურაშ უკულ, ქიდიჭყჷ დინასტიური კონფლიქტეფქ, ნამუეფქჷთ დადაღარჷ ასურეთი. მიოდინეს ტერიტორიეფი დო პოლიტიკური გოლინა. ნამთინე მაფეფი: აშურ-დან I (მართუნდჷ ჯვ. წ. 1178-1133), აშურ-რეშ-იში I (ჯვ. წ. 1133-1115), ტიგლათფილესერ I (ჯვ. წ. 1114-1076) ოცადუდეს იმპერიაშ დოდაღარაფაშ პროცესიშ გაჩერებას დო ჸათეშ გეშათ წიმიჭყეს ოურდუმე კამპანიეფი, მანწყუეს ლესქერობეფი მეძობელი სახენწჷფოეფს, გეჭოფეს ტერიტორიეფი მარა ჸათე ცადებეფი უმოსო ეფემერული ხასიათიში რდჷ. ასურეთიქ კინ გენძალიერჷ აშურდან II-შ მართუალაშ ბორჯის (ჯვ. წ. 934–912). თიში ღურაშ უკულ, ქიდიჭყჷ ნეო-ასურული იმპერიაშ ეპოქაქ (ჯვ. წ. 911-609). ასურნასირფალ II-შ მართუალათ, ნეო-ასურული იმპერიაქ მიოჭირინუ უდიდაში წჷმოძინეფს დო თიქ გინირთჷ დომინანტური სახენწჷფოთ არხო ბჟაეიოლიშ რეგიონს. მაჩხორა ოურდუმე კამპანიაშ ბორჯის, ასურნასირფალქ სქირონაშქა ზუღაშ წყარპიჯიშახ გეგშართჷ. თიქ, ჯვ. წ. 879 წანას ასურეთიშ ახალი ნანანოღათ გეგმაცხადჷ ქალხუ. მარა აშურიქ იშენ ქუდოსქიდჷ იმპერიაშ ცერემონიული დო რელიგიური ცენტრო. ასურნასირფალიშ სქუაქ სალმანასარ III-ქ ხოლო უმოსო გაფართინუ ასურეთიშ ტერიტორია. თიში ღურაშ უკულ, იმპერიას ქიდიჭყჷ სტაგნაციაშ პერიოდიქ, ნამუსჷთ "დიდებულეფიშ ეპოქა"-ს ხოლო უძახუნა. ჸათე პერიოდიშო მაფეფქ მიოდინეს რეალური ხეშულობა დო იმპერიაშ დინახალე პროცესეფს მართუნდეს პოლიტიკური დო ოურდუმე მოღალეეფი. სტაგნაციაშ ეპოქაქ გეთუ ტიგლათფილესერ III-შ მაფობათ. თიქ პოლიტიკური გოლინა დიდებულეფს მიდუღუ დო მაფაშ ხეშულობაშ კონსოლიდაციას დო ცენტრალიზაციას ქიმიოჭირინუ. ტიგლათფილესერ III-ქ გადიდჷ იმპერიაშ ტერიტორიეფი, ლევანტი მუში ვასალო გინაშქუ დო ჯვ. წ. 729 წანას ქიდეკინჷ ბაბილონეთი ხოლო.
ნეო-ასურული იმპერიაქ წჷმოძინაშ დო დომინაციაშ პიკის მიოჭირინუ სარგონიდეფიშ დინასტიაშ ბორჯის. დინასტიაშ დუმარსხუაფალო მერჩქინელი რე სარგონ II. თიქ იმპერიაშ ნანანოღა გეგნიღჷ დურ-შარუქინიშა ჯვ. წ. 706 წანას. ართი წანაშ უკულ სარგონიშ სქუაქ სინახერიბიქ ახალი ნანანოღათ გეგმაცხადჷ ნინევია, ნამუთ თიქ ძალამს გაახალჷ დო გაფართინუ. ჯვ. წ. 671 წანას მაფა ასარხადონიქ ქიდეკინჷ ეგვიპტე. ჸათეთ ასურეთიქ უდიდაში ტერიტორიული ექსპანსიას მიოჭირინუ. ასურბანიფალიშ ღურაშ უკულ, ნეო-ასურული იმპერიაქ მალას აკოცუ. თეში ართ-ართი ბაძაძი რდჷ ბაბილონიშ პრობლემაშ უგნუჭყვიდუა. ბაბილონარეფქ ბრელშა ეარყეს სარგონიდეფიშ მეხჷ. ჯვ. წ. 625 წანას ნაბოპალასარიქ მანწყუ ახალი არყება. ჯვ. წ. 615/614 წანას მიდიარეფქ კიაქსარიშ ხემანჯღვერობათ ასურეთიშა გემშეჭკირეს. შედეგო ბაბილონეთიქ დო მიდიაქ მოჯალაგეს ასურეთიშ იმპერია. ჯვ. წ. 614 წანას აშური გორჩვეს, ჯვ. წ. 612 წანას ქუდანთხუ ნინევიაქ. ასურეთიშ ეკონია მამართალი აშურუბალიტ II სიტუაციაშ გაუჯგუშებას ოცადუდჷ, მარა ჯვ. წ. 609 წანას თინა დამარცხეს.
უკულიანი პერიოდი რედაქტირაფა
ასურეთიშ იმპერიაშ დონთხაფაშ უკული, მიჯალაგჷ უდიდაში ნოღეფქ აშურიქ, ქალხუქ დო ნინევიაქ. მახორუეფქ ხოლო თექ ბრელქ ვადოსქიდჷ. ჯვ. წ. მაამშვა ოშწანურას გეშალჷ აქადური ნინაშ ასურული დიალექტიქ. თინა დოთირუ არამეული ნინაქ. ახალი-ბაბილონიშ უკულ, ასურეთიშ ტერიტორია შხვადოშხვა იმპერიეფიშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. აქამენიანეფიშ იმპერიაშ აკოდგინალუას, ასურეთი ართ-ართი პროვინციას წჷმარინუანდჷ. აქემენიანეფი პროვინციაშ დინახალენი საქვარეფს აქტიურო ვამონაწილენდეს. ჸათეშ გეშათ, ჭიჭეთ გენძალიერჷ ასურული კულტურაქ, დირთჷ აშურიშ კულტიქ. სელევკიდეფიშ მართუალაშ პერიოდის (ჯვ. წ. IV ოშწანურაშ ეკონია ბორჯიშე ჯვ. წ. II ოშწანურაშ შქა პერიოდიშახ) ასურეთიშ ჯვეში ნოღეფქ აშურიქ, ქალხუქ, ნინევიაქ, თაშნეშე ბრელი ოფუტექ გეახალჷ, გეფართინუ დო გენძალიერჷ. ჯვ. წ. მაჟირა ოშწანურაშე ასურეთი ქიდეკინჷ პართიაქ. ახ. წ. I-III ოშწანურეფს ასურეთიქ კაბეტი ეკონომიკური წჷმოძინეფს მიოჭირინუ. მაჟირა ოშწანურას რესტავრაცია გუკეთეს აშურიშ ჯვეში ოხვამეს. კულტურული პეულუაშ ხანაქ გეთუ მასუმა ოშწანურას, მუჟამსჷთ სასანიანეფქ გორჩვეს დო მოჯალაგეს აშური, დო ნოღაშ მახორობა ხოლო ონტინეს.
ახ. წ. მაართა ოშწანურაშე ასურალეფიშ უმენტაშობაქ გექირსიანჷ. მარა ექი-აქო იშენ დუმთმოსქიდუდჷ ჯვეში მესოპოტამიური რელიგია. გვიანო რელიგიური მოტივეფით ასურალეფს თხოზუდეს ჰულაგუიანეფი, თემურიდეფი, ოსმალეფი. ნაციონალისტი ოსმალეფქ, ასურალეფს გენოციდი ხოლო მუნწყის. შედეგო ანთასობათ ასურალი გოჭყვიდეს.
ლიტერატურა რედაქტირაფა
- Radner, Karen (2015). Ancient Assyria: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
- Frahm, Eckart (2023). Assyria: The Rise and Fall of the World's First Empire. Bloomsbury.