არამეული ნინეფი

არამეული ნინეფი
გოფაჩილი რე	არხო ბჟაეიოლი
მორაგადეეფიშ მუდანობა	2,2 მლნ.
ოფიციალური სტატუსი	საართოთ აღიარაფილი
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	ევრაზიაშ ნინეფი აფრაზიული მაკროფანია სემიტური ფანია ბჟადალსემიტური ნოელა ცენტრალურსემიტური გიმენნოჸელა ოორუებჟადალსემიტური გიმენბუნა
ნინაშ კოდეფი	aii — ასირიული aij — ლიშანიდური amw — ბჟადალური arc — იმპერიული bhn — ბოხტანური bjf — ბარზანული cld — ქალდეური hrt — ოორუებოხტანური huy — ჰულაულა jpa — ურიულ-პალესტინური kqd — კოი-სანჯაკური lhs — მლაჰსო lsd — ლიშანა-დენი mid — ალმახანური მანდეური myz — კლასიკური მანდეური oar — ჯვეშარამეული sam — სამარიტიული syc — სირიული syn — სენაია tmr — ურიულ-ბაბილონური trg — ლიშან-დიდანი tru — ტუროიო xrm — არმაზული

არამეული ნინეფი (მუშ ჯოხოდვალა — ܐܪܡܝܐ Armāyâ/Ārāmāyâ, ארמית Aramit) — სემიტურ ნინეფიშ ფანიაშ გიმენბუნა. ჯვეშო იპმერიული არამეული ნინა ლინგვა ფრანკაშ (შხვადოშხვა ეთნიკურ ბუნაშ შკას ორაგადე ნინა) როლს ასრულენდჷ არხო ბჟაეიოლიშ შანულამ ტერიტორიას, თინეფს შქას პალესტინას, იოსე ქირსეშ ბორჯის.

კინოხ, არამეელეფი უჯოხოდეს ბჟადალიშ სემიტურ ტომეფშა, ნამუთ მეგვალრზენენდეს დოხოლაფირო ასეიან სირიაშ ტერიტორიას. თინეფიშ ნინა (უმოს თინას, თინეფიშ მოჯგირე დიალექტეფი) ძალამ ელახ რე ქანაანისტურ ნინეფწკჷმა, კერზოთ, ივრითწკჷმა. არამეელეფს დღას ვაკუქიმინუნა ართიანი სახენწჷფო. მთეშ უმკუჯინალო, თინეფიშ ნინა ექსპანსიური რდჷ დო უგუჩერებუო აგნჷძორენდჷ შხვა ტერიტორიეფშა გოფაჩუას.

არამეული ასრულენდჷ Lingua franca-შ როლს ედომუშამი არხო ბჟეიოლიშ რეგიონს. ასურეთიშ დო ბაბილონიშ ომაფეეფს არამეულქ გჷმორინაფაშე გეგშაჸოთჷ აქადური ნინა. ისრაელს დო იუდეას ელჩეფი დო ვაჭარეფი არამეულო რაგადანდეს. არამეულ ნინაქ გიშაკერძაფილო გენძალიერჷ აქემენიდეფიშ (ჯვეში სპარსეთიშ მამართალი დინასტია) მართუალაშ პერიოდის (ჯვ.წ. VII-IV ოო). თიმ ბორჯიშ თინა გინმირთუ იმპერიაშ ოფიციალურ ნინათ.

ელინისტურ ეპოქას, არაბულ ეჭოფუეფშახ (VII ო.) არამეული წჷმოძინელო უწიენდჷ კონკურენციას ბერძენულს, ნამუშ შანულობა თეშ ეისქილიდუ, მუჭოთ შხვა აკანური სემიტური დიალექტეფიშინ.

დიალექტეფი

არამეული ნინაშ არძა ვარიანტიქ შილებე გირთას ჟირ დიდ ბუნათ: ობჟათეარამეული (ისრაელიშ დიხეფი, გალილეა, დამასკო) დო ბჟაეიოლარამეული (ცენტრალური სირია დო ბაბილონი). ჟირხოლო დიალექტიშ ჭარალუაშ ძეგლეფი ასქილადირი რე ივრითულ წყუეფს: თარგუმი, იერუსალიმიშ თალმუდი (ბჟდალური დიალექტი), ბაბილონიშ თალმუდი (ბჟაეიოლური დიალექტი). თე დიდი ტექსტეფიშ მოხ, თაშნეშე მუთმოფხვადჷნა უმოს მერკე, გინორთელი ჟანრეფიშ დოკუმენტეფი.

ისტორია

XI ოშწანურაშ ურიული ბიბლიაშ ხეშნაჭარა.

ჯვ.წ. II-I ვითოშწანურეფშო არამეული ნინა გოფაჩილი რდჷ ალმახანური სირიაშ, ირანიშ დო ობჟათე-ბჟაეიოლი თურქეთიშ ტერიტორიას. მაართა არამეული ძეგლეფი ჩინებული რე ჯვ.წ. IX ოშწანურაშე. თინეფს მიოგორეს ალმახანური სირიაშ ტერიტორიას.

ქრონოლოგიაშჸურე არამეული ნინეფი ირთუნა ჯვეშარამეულ, შქაარამეულ დო ახალარამეულ პერიოდეფო. თე პერიოდიზაცია გერსხილი რე დინოხლინგვისტურ კრიტერიუმეფშა დო ზოგადო უხვადუ არამეულ ნინეფიშ კლასიფიკაციას, ნამუთ წჷმარინუ გერმანალ არამეისტიქ კლაუს ბაიერქ.

შქაარამეული პერიოდი (II ოშწანურაშე 1200 წანაშახ):

სირიული
იუდეურ-არამეულეფი

ახალარამეული პერიოდი (1200 წანაშე) - გჷმირინუაფუდჷ ორაგადე ნინათ არხო ულირს. მეღებული რე ახალარამეულიშ (თაშნეშე მუჭოთ შქაარამელიშ) ლინგვისტური შანეფიშ მეჯინათ დორთუალა ჟირ - ბჟაეიოლური დო ბჟადალური ნორთეფი.

არამეული ნინეფიშ დო დიალექტეფიშ ართობურობას, ნამუსჷთ გჷმირინუანდეს დო გჷმირინუანა ურიეფინ, ურიულ-არამეული ნინეფი ჯოხო, თიშ უმკუჯინალო, ნამჷ-და შქაარამეულ პერიოდშო უმენტაშო გჷმირინუაფუ ტერმინი - იუდეურ-არამეული.

ჯვეშარამეული პერიოდი

ბერძენულ არამეული ბილინგვა ჯვ.წ. III ოშწანურა.

ჯვ.წ. IX-VII ოშწანურაშ ჭარალუაშ ძეგლეფშა უჯოხონა ჯვეშიშჯვეში არამეული. ჯვ.წ. VII ოშწანურაშ ეკონიას დო ჯვ.წ VI ოშწანურაშ დაჭყაფუშო თინა გჷმირინუაფუდჷ მუჭოთ Lingua-franca ახალასირიულ დო ახალბაბილონურ სახენწჷფოეფს. ჯვ.წ VI-IV ოშწანურეფიშ სპარსეთიშ იმპერიაშ ოფიციალურ ნინათ მერჩქინელი რე იმპერიული არამეული. თიში ძეგლეფი ჩინებული რე ედომუშამ არხო ბჟაეიოლს ავღანეთიშე ეგვიპტეშახ. სამანგათ, ელეფანტინაშ (კოკი საბერძნეთის) პაპირუსეფიშ არქივი.

ჯვეშარამეული ტექსტეფიშ ოჭარალო გჷმირინუაფუდჷ არამეული ჭარალუა, ნამუთ ფინიკიურ ჭარალუაშე მიშჷ.

შქაარამეული პერიოდი

ახ.წ. II ოშწანურას წჷმიწიმინჷ ახალ ლიტერატურულ შქაარამეულ ნინეფქ, ნამუთ გერსხილი რენა თიმ ბორჯიშო ორაგადე არამეულ ნინეფშა. თინეფიშ ეჸონუა მიშჷ მაარათა ვითოშწანურას, თინეფიშ აკოინწრაფა გიმიჭანუ არაბულ ეჭოფუეფქ დო ზოგადო არამეულ ნინეფიშ გინორაჸუაქ არაბულიშით VII-IX ოშწანურეფს. თიმ პერიოდის უაწმარენჯეთ იშანუაფუ არამეული ნინეფიშ ჟირ - ბჟაეიოლურ დო ბჟადალურ ბუნეფო დორთუალა.

არძაშე ჩინებული ბჟაეიოლურ-არამეული ნინეფი, ნამუთ გოფაჩილი რე ოორუე-ბჟაეიოლ სირიას დო მესოპოტამიას:

კლასიკური სირიული ნინა.
ბაბილონური იუდეურ-არამეული ნინა - ბაბილონიშ თალმუდიშ დო ბაბოლონური თარგუმეფიშ ნინანა.
კლასიკური მანდეური ნინა - მანდეური გოართოაიანაფაშ ორაგადე დო ლიტერატურული ნინა. თიმ ბორჯიშო ლევანტი გითმიფშაფუ ბჟადალ-არამეული ნინეფი.
იუდეური არამეული ნინა - ოროდიანბიზანტიურ ეპოქაშ თარგუმეფიშ, თალმუდიშ დო მიდრაშეფიშ ნინა.
ქირსიანული არამეული ნინა - ქირსიანული ლიტერატურაშ თანგილი ორდოიანბიზანტიურ ეპოქას.
სამარიტიული არამეული ნინა - სამარიტიული გოართოიანაფეფიშ რელიგიური ლიტერატურაშ ნინა.

არძა შქაარამეულ ნინეფს გჷმირინუანდეს 22 სიმბოლოიან ანბანს. სირიულს დო მანდეურს უღუდეს გიშაკერზაფილი გრაფიკული მოღოზუალა. ბაბილონური იუდეური არამეული გჷმირინუანდჷ თ.გ. კვადრატულ შრიფტის, ნამუთ წჷმიქიმინუაფუ ჯვეშარამეული კურსივშე (ორცა შრიფტი). ქირსიანული პალესტინური არამეული ნინა გჷმირინუანდჷ სირიულ ჭარალუას. სამარიტიული პალესტინური არამეული დინოჭარილი რე პალეოურიული კურსივით. არაბეფიშ მოულაწკჷმა ართო იჭყაფუ არამეულიშ დოლანაფა. თეშ უმკუჯინალო, ედომუშამ შქა ოშწანურეფიშ გოძვენას არამეული გჷმირინუაფუდჷ მიარე აბანს: სირიაშ, ლიბანიშ დო ერაყიშ ტერიტორიას. თაშნეშე ეიშანუას ოკო, ნამჷ-და ედომუშამ შქა ოშწანურეფშე მოჸუნაფილი ამდღარ დღაშახ არამეულ ნინაშ ურიულ დიალექტშა აკმიქიმინუაფუდჷ დო აკმიქიმინუაფუ ფართე რელიგიური ლიტერატურა. თინეფს შკას გალახალური (თორას, თალმუდის დო შხვა მოგენი ნახანდეფს მოჸონაფილ კანონეფიშ ართობურობა) ნახანდეფიშ დიდი ნორთი. თიშ გეშა, ნამჷ-და თეჯგურა ნახანდეფი ელაზჷმაფათ ინწრო წირეშო რო დორხველურინ, თინეფშო ნამუქჷთ მიღჷ კულტიშ ნინალაშ ომანგე გონათუა, არამეული ნინაშ სოციალური სტატუსი ძალამ მაღალი რე ურიული ორთოდოქსული გოართოიანაფეფშო.

ახალარამეული ნინეფი

ახალარამეულ პერიოდის ასქილადირი რე არამეული ნინეფიშ დორთუალა ბჟაეიოლ დო ბჟადალ ბუნეფო.

ბჟდალიშ ბუნას წჷმორინაფილი რე ხვალე ართი ნინა.

ბჟადალიშ არამეული ნინა - გოფაჩილი რე ქირსიანეფს დო მუსლიმანეფს შქას სირიაშ სუმ ოფუტეს დამასკოშ ოორუეშე. სუმხოლო აბანს არსებენს შხვადოშხვა დიალექტი, თე დიალექტეფი რე მალულა, ბახა დო ჯუბადინი. თე ნინაშა რაგადანს ჟირ ვითოში ადამიერი.

ბჟაეიოლურ ბუნას წჷმორინაფილი რე ახალარამეული ნინეფიშ დიდი რიცხუთ, ნამუთ გოფაჩილი რდჷ XX ოშწანურაშ დაჭყაფუს ოსმალეთიშ დო ირანიშ იმპერიეფიშ ფარგალეფს, ძთარო ქურთულ ნინაშა მორაგადეეფს შქას: ასეიანი თურქეთიშ ტერიტორიაშ ობჟათე-ბჟაეიოლ ნორთის, ერაყიშ ოორუეშე, ირანიშ ოორუე-ბჟადალს დო სირიაშ ოორუე-ბჟაეიოლს. ზოხოიანი ბუნეფი ოხორანა ქურთისტანიშ მოშორაფათ ხოლო, კერზოთ, სომხეთიშ ბჟეიოლ ნორთის, აზერბაიჯანს, საქორთუოს, ხუზისტანს დო ერაყიშ ობჟათეშე.

ლიტერატურა

Beyer, Klaus (1986). The Aramaic language: its distribution and subdivisions. Vandenhoeck und Ruprecht. ISBN 3-525-53573-2.
Casey, Maurice (1998). Aramaic sources of Mark's Gospel. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63314-1.
"Aramaic". The Eerdmans Bible Dictionary. Grand Rapids, Michigan, USA: William B Eerdmans. 1975. ISBN 0-8028-2402-1.
Frank, Yitzchak (2003). Grammar for Gemara & Targum Onkelos, (expanded edition), Feldheim Publishers / Ariel Institute. ISBN 1-58330-606-4.