ნიკოლოზ მარი

ნიკოლოზ (ნიკო) იაკობიშ სქი მარი (დ. ჯვ. სტ. 25 ქირსეთუთა, 1864/6 ღურთუთა, 1865, ქუთეში, საქორთუო - ღ. 20 ქირსეთუთა, 1934, ლენინგრადი, ასეიანი სანქტ-პეტერბურგი, რუსეთი), ნინეფიშმენცარი, ფილოლოგი, ბჟაეიოლიშმარჩქენჯი, არქეოლოგი, კულტურაშ ისტორიკოსი. რუსეთიშ მენცარობეფიშ აკადემიაშ თახმი მაკათური (1912).

ბიოგრაფია

მუმა შოტლანდიარი ჸუნდუ, ნანა — ქორთუ. 1884 წანას გათუ ქუთეშიშ კლასიკური გიმნაზია, 1890 — პეტერბურგიშ უნივერსიტეტიშ ბჟაეიოლური ნინეფიშ ფაკულტეტი. 1891-შე თე უნივერსიტეტიშ პრივატ-დოცენტი რდჷ. 1894-1896 წანეფს მუშენდჷ სტრასბურგიშ უნივერსიტეტიშ, ვატიკანიშ დო რომიშ ბიბლიოთეკეფს.

ქორთულ ხეშნაჭარეფიშ დაგურაფალო 1898 წანას იშარჷ ნ. კონდაკოვიშ ექსპედიციას ათონიშ გვალაშა 1902 წანას — სინაშ გვალაშა ივანე ჯავახიშვილწკჷმა ართო. 1913 წანაშე რდჷ პეტერბურგიშ უნივერსიტეტიშ ბჟაეიოლურ ნინეფიშ ფაკულტეტიშ დეკანი, 1924-1930 წანეფს ლენინგრადიშ საჯარო ბიბლიოთეკაშ დირექტორი, 1930-შე სსრკ-იშ მენცარობეფიშ აკადემიაშ ვიცე-პრეზიდენტი.

ღვაწაფა

ნინეფიშმენცარობა

მარი ირკვიენდჷ სომხურ ნინას, ქორთულს დო მუშ მოჯგირალას შხვა ნინეფწკჷმა. წჷმარინუ ჰიპოთეზა (1888-1916), ნამდა ქორთული ომოჯგირჷ სემიტურ ნინეფს დო ქართველურ ნინეფს იაფეტური ნინეფი გიოდუ (ბიბლიური ნოეშ სქუაშ — იაფეტიშ ჯოხოშე). სემიტური დო იაფეტური ნინეფი ართი (ნოეტური) ფანიაშ ჟირ ნოჸელათ მირჩქინჷ. გვალაშ კავკასიური ნინეფიშ დოგურაფაშ უკული მარიქ იაფეტური ნინეფიშ ქართაშა გემშეღჷ აფხაზურ-ადიღური, ჩაჩნური დო დაღესტნური ნინეფი ხოლო (1916-1920) დო იაფეტური ზოხორინელ ნინეფიშ ფანიათ მირჩქინჷ. უკულნეშე იაფეტურ ნინეფიშ ფანიაშა გემშეღჷ ბასკური, თაშნეშე წოხლენი აზიაშ დო სქირონაშქა ზუღაშ ღურელი ნინეფი: პელაზგური დო ეტრუსკული ნინეფი (1920-1923). ნახანდი „იაფეტური კავკაცია დო მასუმა ეთნიკური ელემენტი სქირონაშქა ზუღაშ კულტურაშ დორცხუაფას“ (ქორთულო „იაფეტური კავკასია და მესამე ეთნიკური ელემენტი ხმელთაშუა ზღვის კულტურის შექმნაში“) (1920) მარიქ იაფეტური ეთნიკური ელემენტი ქრონოლოგიურო უმოს ჯვეშო მირჩქინჷ, ვინდარო სემიტური დო ინდოევროპული — იაფეტიდეფი სქირონაშქა ზუღაშ გოჸორიშ უჯვეშაშ მახორობას წჷმარინუანდესია; თეშენი სემიტურწკჷმა მოჯგირალაშ ოკითხუქ მინწყჷ. აღიარაფილქ იჸუ იაფეტურ ნინეფიშ აკოჯვარაფაქ დიო სემიტურ, უმოს გვიანო ინდოევროპულ ნინეფწკჷმა.

გეჸვენჯი პერიოდის მარიქ მერთჷ თი აზრიშა, ნამდა იაფეტიზმეფი იდასურებუ მოსოფელიშ არძა ნინას. მუქ იაფეტური ნინეფი მირჩქინჷ ნინაშ უჯვეშაშ სტადიათ დო ნინეფიშ ფანიეფიშ ცნება გინივარუ.

1923 წანაშე (ნახანდი „ხმელთაშუა ზღვის ინდოევროპული ენები“) მარიქ მეჭყვიდჷ კონტაქტი ორდოიან მენცარობაწკჷმა, ნამუთ ბურჟუაზიულ იდეოლოგიას გერსხუაფილო გჷმაცხადჷ, გინივარუ მუში პრინციპეფი, მუჭოთ უმუღებელი მარქსისტული მენცარობაშო დო დარცხუ „ახალი საენათმეცნიერო მოძღვრება“, ნამუშ დონერგუასჷთ ძალათ ოცადჷდჷ სხუნუეფიშ ნინეფიშმენცარობას. მუქ გინივარუ ართიანშე ზოხორინელი მოჯგირე ნინეფიშ ფანიეფიშ რინა დო წჷმარინუ სტადიალური გოვითარაფაშ პრინციპი. თე პრინციპიშ მეჯინათ ნინეფი ართიანშე იშხვანერებუ გორჩქინაშ ვარინ, გოვითარაფაშ სტადიეფიშ მეჯინათ, სტადიეფიშ მუდანობა მარის ვაგურკვიებუ.

1926 წანას მარიქ გაჭყჷ მაართა აფხაზური ანბანი, ნამუსჷთ ლათინური ჭარალუა დოუდუ ოსხჷრო. თე ანბანქ 1928 წანას დითირჷ, უკული გვალო გეუქვუ დო დითირჷ ქორთული ჭარალუაშ ოსხჷრს დორცხუაფილი აფხაზური ჭარალუათ.

1950 წანას ონინეფიშმენცარე დისკუსიაქ ოძირუ, ნამდა ახალი ონინეფიშმენცარე მოძღვარუა ვარე მარქსისტული თეორია დო თე თეორიაშ დუდი დვალირობეფი უთინუ რე.

ფილოლოგია

მარის დიდი დამსახურება მეუჯღონს ქორთული დო სომხური ფილოლოგიაშ გოვითარაფას. დიდი თია მიშეღჷ მუქ ქართველური ნინეფიშ დოგურაფაშ საქვარს (გჷშაკერძაფილო ახალი ონინეფიშმენცარე მოძღვარუაშ დორხცხუაფაშახ). გჷმაბჟინუ ის (რუსულ ნინაშა) „ძველი ქართული ენის გრამატიკის ძირითადი ტაბულები“ (1908), „ჭანურის გრამატიკა“ (1910), „ძველი ქართული სალიტერატურო ენა“ (1925), „ქართული ენა“ (ფრანგულო, მორის ბრიერწკჷმა ართო (1931), გურგაჩამალი ჭარილეფი შონურ ნინაშე. მუჩეს მიარე ეტიმოლოგია ქართველურ ნინეფიშ მასალაშე. გვალაშ კავკაციურ ნინეფშე არძაშ უმოსი ხანდა გედუ აფხაზურ ნინას დო მუდგაზმარენი რკვია მეუჯღუნუ. მუში ნიშულობა ვაუდინუაფუ მარიშ ნაჭარეფს სომხურიშ, მუჭო აკნაწყორა ნინაშე, (1911-1919). მარიქ 1921 წანას პეტროგრადის დარცხუმა „იაფეტიდოლოგიური (1922-შე — „იაფეტური“) ინსტიტუტი“, ნამუთ 1933 წანას დოთირუ „ენისა და აზროვნების ინსტიტუტიქ“. მარიშ ინიციატივათ დირცხუ გეჸვენჯი ომენცარე სერიეფქ „Тексты и разыскания по армяно-грузинской филологии“, 1900-1913; „Материалы по яфетическому языкознанию“, „Яфетический сборник“, 1922-1932; „Язык и мышление“, 1933-1949; „Христианский Восток“, „Bibliotheca Armeno-Georgica“, „Monumenta hagiographica Georgica“ დო შხვა.

ნიკოლოზ მარი (სირჩჷნუეს)

ჭარუობა დო კულტურა

მარიქ დიდი ხანდა გედუ ქორთულ ოშურიელე დო ოერე ჭარუობეფიშ დო კულტურაშ ოკითხუეფიშ დოგურაფას ფუნდამენტური მონოგრაფიული გჷმორკვიებეფით. მუქ ჯვეში ხეშნაჭარეფიშ მეჯინათ, მენცარული კომენტარეფით, ლექსიკათ დო რუსული ნათანგეფით გჷშაშქუ „პეტრე იბერის ცხოვრება“ (1896), იპოლიტე რომაელის „თარგმანებია ქება-ქებათაჲ“ (1901), ბასილი კესარიელიშ „ფიზიოლოგი“ (1904), ანტიოქე სტრატიგიშ „იერუსალიმის წარტყვევნაშ“ არაბული ტექსტიშ ქორთული ნათანგა (1909), გჷშაკერძაფილო ნიშულამი რდჷ გიორგი მერჩულეშ „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“ (1911). იოანე პეტრიწიშა მეჯღუნილი გჷმორკვიებეფით (ЗВО ტ. XIX, 1909) მარიქ ოსხირი ქინურღუ ქორთული ჯარალუაშობური ფილოსოფიური აზრის გოვითარაფაშ ისტორიულ დოგურაფას.

ნიშულამი გჷმორკვიებეფით მეუჯღვინჷ მარიქ ქორთული კლასიკური ოერე ჭარუობაშ ქილინჯეფს: მაართაქ გჷშაშქუ გჷმორკვიებეფით დო კომენტარეფიშამო „აბდულმესიანი“ დო „თამარიანი“ („ძველი ქართველი მეხოტბენი“, რუსულ ნინაშა, 1902). გჷმარკვიუ „ამირანდარეჯანიანწკჷმა“, „ვისრამიანწკჷმა“, „შაჰნამეწკჷმა“, „რუსუდანიანშაჰნამე“ მერსხუაფილი ქორთულ-სპარსული დო ქართულ-არაბული ლიტერატურული ურთიართალეფიშ ოკითხუეფი. მარიქ ოსხირი ინურღუ რუსთველოლოგიას, მუჭოთ ომენცარე დისციპლინას, გჷშაკერძაფილი ხანდა გედუ ჸილოშტყებამიშ (ვეფხისტყაოსანი) ტექსტიშ ოკითხუეფს, რუსთაველიშ იდეოლოგიაშ დო მუში ფარანიშ დოგურაფას, გჷშაშქუ პოემაშ პროლოგიშ დო ეპილოგიშ ტექსტეფი („შოთა რუსთაველის „ჸილოშტყებამი“ დაჭყაფუ დო ოთებუ სტროფეფი“, რუსულ ნინაშ, 1910) გჷმორკვიებეფით დო რუსულ ნათანგათ; ნიშულამი რე მუში ნახანდი რუსთაველიშ ფარანიშ დო კულტურულო გარემოშე „ვეფხისტყაოსანი და ახალი კულტურულ-ისტორიული პრობლემა“ (1917).

ნოღა ანისი: გონთხორუეფი ნიკოლოზ მარიშ ხემანჯღვერობათ, 1905

ისტორია

მარის დიდი დამსახურება მეუჯღუნს საქორთუოშ ისტორიაშ მენცარულ დოგურაფას ხოლო. ფეოდალური ხანაშ ზოხოურ უგურკვიებუ პრობლემეფშა მეგორაფაშ მოხ, (ტაო-კლარჯეთიშ ისტორიაშ ოკითხუეფი, ანისის მეგორაფილი ეტიფანე ქართლიშ კათალიკოსიშ მიკნაჭარაშ ანალიზი დო შხვა), მუს ორხველჷ „საქართველოს ისტორია“ (პეტერბურგი, 1906) რუსულ ნინაშა, ნამუსჷთ გინოჩამილი რე ქორთუ კათაშ ისტორია ჯვეში წანაშეკოროცხუაშ II ვითოშწანურაშ დალიერშე; გური რე ჩამილი ქორთუ კათა ეთნოგენეზიშ პრობლემაშა ხოლო. საქორთუო-კავკაციაშ უჯვეშაში ხანაშ ისტორია ართ თელობას რე გინოჭყვიდილი (ქორთუ-კავკაციურ ტომეფიშ მორჩილ აზიაშე მიგრაციაშ, ქართველ-ბასკური პარალალეფიშ ოკითხუეფი დო შხვა).

არქეოლოგია

მარიშ მენცარულ ღვაწაფს გარკვეული აბანი უკინებუ არქეოლოგიას ხოლო. მუშ ხემანჯღვერობათ წარმებულ გონთხორუეფს ანისის (1892 წანაშე) დიდი ნიშულობა უღუდუ შქა ოშწანურეფიშ სომხური ნოღეფიშ დო კულტურაშ ისტორიაშ დოგურაფაშო. 1893 წანას დიჭყჷ ვორნაკიშ საფულეეფიშ გონთხორუაქ, გჷშაკერძაფილო ნოჸოფიერი რდჷ გონთხორუეფი ვანიშ ტობაშ (თურქეთი) ობჟათე წყარპიჯის 1916. თაქ მარიქ გოშიფრჷ იოსებ ორბელიშ მინაგორეფი ურარტუშ მაფაშ, სარდურ II-შ (760-730) ჩინებული სალიშობური მიკნაჭარა, ნამუშ ართ-ართ ბირგულს მოშინაფილი რდჷ კულხაშ (კოლხაშ) ქიანა.

ინტერესუანი ჩინებეფი

1934 წანას მარი დაჯილდოვეს ლენინიშ ორდენით.

გჷშნაგორა ნახანდეფი

Der japhetitische Kaukasus und das dritte ethnische Element im Bildungsprozess der mittelländischen Kultur. Kohlhammer, Berlin/Stuttgart/Leipzig 1923
რით ცხოვრობს იაფეტური ენათმეცნიერება? პეტროგრადსკი ინსტიტუტ ჟივიხ ვოსტოჩნიხ იაზიკოვ, პეტროგრად, 1923
ბასკურ-კავკასიური ლექსიკური პარალელები. მეცნიერება, თბილისი 1987
აფხაზთა ენასა და ისტორიაზე. სსრკ-ის მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, მოსკოვი, 1938
Ani: rêve d'Arménie. Anagramme Éd., Paris 2001, ISBN 2-914571-00-3
იეფედიტოლოგია. კუჩკოვო პოლე, მოსკოვი 2002, ISBN 5-86090-049-X

ლიტერატურა

ბარამიძე ა., ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ. 5,თბ., 1971;
ბერიძე ვ., რუსთველოლოგიური ეტიუდები, თბ., 1961;
ჩიქობავა ა., იბერიულ-კავკასიურ ენათა შესწავლის ისტორია, თბ., 1965;
ძიძიგური შ., ნიკო მარი - ქართული კულტურის მკვლევარი, თბ., 1965;
ნიკო მარისა და ექვთიმე თაყაიშვილის მიმოწერა. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, მეცნიერება, თბილისი 1991
Josif V. Stalin: Concerning marxism in linguistics. Soviet News, London 1950
Lawrence L. Thomas: The linguistic theories of N. Ja. Marr. University of California Press, Berkeley, California [u.a.] 1957
Tasso Borbé: Kritik der marxistischen Sprachtheorie N. Ja. Marr's. Scriptor Verl., Kronberg/Ts. 1974, ISBN 3-589-20021-9
René L'Hermitte: Marr, marrisme, marristes: Science et perversion idéologique; une page de l'histoire de la linguistique soviétique. Institut d'Etudes Slaves, Paris 1987, ISBN 2-7204-0227-3
Ferenc Havas: A marrizmus-szindróma: Sztálinizmus és nyelvtudomány. Tinta Könyvkiadó, Budapest 2002, ISBN 963-9372-53-6
Olga D. Golubeva: N. Ja. Marr. Rossijskaja Nacional'naja Biblioteka, Sankt Peterburg 2002, ISBN 5-8192-0134-5
Vladimir M. Alpatov: Istorija odnogo mifa: Marr i marrizm. Editorial URSS, Moskva 2004, ISBN 5-354-00405-5
Абаев В. И., Н.Я. Марр (1864-1934). К 25-летию со дня смерти, «Вопросы языкознания», 1960, № 1
ბარამიძე არჩ., იმედაშვილი გ., შარაძენიძე თ., ქსე, ტ. 6, გვ. 438, თბ., 1983