ეგრისიშ დიდი ლჷმა
ეგრისიშ დიდი ლჷმა, თაშნეშე ლაზური ლჷმა, ქორთული ისტორიოგრაფიას მოშინაფილი რე, მუჭოთ ლჷმა ბიზანტია დო სასანიდეფიშ იმპერიაშ შქას ლაზიკაშ (ეგრისი) რეგიონს გაულაშ მაპალაფარო. ეგრისიშ დიდი ლჷმაქ 20 წანას გეგინძორჷ (542- 562) დო ბიზანტიარეფიშ გომორძგუათ გეთჷ. ლაზ-მარგალური ლჷმა დეტალურო აფჷ ეჭარილი პროკოფი კესარიალს დო აგათია სქოლასტიკოსის. ლაზიკა, ნამუთ უჩა ზუღაშ ძგას იდვალუდჷ, კავკაციაშ გვალეფიშ შანულამ გინაულარეფს აკონტროლენდჷ, ნამუსჷთ სტრატეგიული შანულობა უღუდჷ ჟირხოლო იმპერიაშო. ბიზანტიარეფშო თენა რდჷ ბარიერი, სპარსალეფს უჩა ზუღაშა ვემშურთუმუდესკონ თიშენ.
სპარსალი სასანიდეფქ დეალეს ეგრისი დოსქილადედჷკო ბიზანტიაშ გაულაშ ოფირჩას 532 წანას გედვალირი ირიათონი თინჩალაშ აკოალებათ, მარა ბიზანტიარეფიშ ცადებას, მუნეფიშ ადმინისტრაცია დუნიშნებდესკო რეგიონსჷნ, თეს მაუნუ ლაზ-მარგალეფიშ არყაფაქ 541 წანას. ლაზ-მარგალეფიშ მაფა გუბაზიშ მოხვარათ, სპარსეთიშ მაფა ხოსრო, ლაზიკაშა მიშმურს დო ეთმეჭოფუნს ბიზანტიარეფიშ თარი ჯიხას უჩა ზუღას - პეტრას, დო ქიანას მუშ პროტექტორატო აღიარენს. მარა შაჰიქ ქოცადჷ ლაზიკა ზოროასტრიზმიშ რელიგიაშა მურთინუაფუდუკონ, მუსით ქრისტიანი ლაზ-მარგალეფიშ ღირზაფიქ მაჸუნუ დო მაფა გუბაზიქ კინ ეარყჷ 548 წანას, ასე სპარსალეფიშ წინაანდეგ. გუბაზ მაფაქ მოხვარა იუსტინიანე-ს ქოთხუ დო ალანეფი დო საბირეფი ხოლო გემშეჸონჷ მუშ ალიანსშა.
იუსტინიანექ 7 000 რომალი დო 1 000 ზანი მაჯღონჷ გუბაზიშ მიოხვარებუშა დო პეტრაშ ჯიხაშ გამანგარებელო. სპარსეფიშ გომანგარაფაქ მერმეროეშ დუდალათ დამარცხჷ ბიზანტიარეფიშ ჭიჭე ძალა, ნამუსჷთ პეტრაშ ეჭოფუა ოკოდჷ. მერმეროექ ჯიხაშ თხილუაშენ 3 000 მალჷმარი ქიდიტუ, მუქ სომხეთშა მიდართჷ. ეგრისის დოსქილადირი 5 000 ჯარიშკოჩი დაგისთუსიქ (საბირეფიშ უნჩაშიქ) გეშაჸათჷ ფაზისიშ ლჷმას 550 წანას. სპარსეფიშ უკულიანი მიშულაქ ხოლო უწჷმუძინუქ იჸუ. მუნეფიშ უნჩაში ფაროქანი ცხენწყარწკჷმა ლჷმას დოჸვილეს. ბიზანტიარეფიშ ახალი მადუდექ დოშქირიტჷ აბაზგეფიშ პროსპარსული გჷშულა. გეჭოფუ პეტრა დო მერმეროე ჯიხანქუჯიწკუმა (არქეოპოლისი) დამარცხჷ 551 წანას, მარა მერმეროექ მახერხჷ ქუთეშიშ დო უქიმერიონიშ ჯიხაშ ეჭოფუა დო გეგნუჭკირჷ ბიზანტიარემს ნიშვნელუანი შარეფი უღტახილეფშა. 553 წანაშ ზარხულს ინა ხოლო ართი შანულამ გომორძგუას ოჭირინუანს თელეფისთიწკუმა დო ბიზანტიარეფს აძვილენს უკახალე ნესოშა, დორთინას. მერმეროეშ ღურაშ უკული სპარსალეფიშ ოურდუმე მადუდეთ ნახორაგანქ დოდირთჷ 554 წანას. ინა წჷმოძინელო ამარცხენს ბიზანტიარემს ონოგურწკუმა დო გორაუ თინეფი ჯიხანქუჯიშე. თე დამარცხებაშ გეშა ნირქზიქ გამშალჷ ბიზანტიარ დო ეგრისალ გენერალეფს შქას. მაფა გუბაზიქ იმპერატორი იუსტინიანეს ინფორმაცია მიოჭირინუ ბესაშ, მარტინიშ დო რუსტიკეშე. ბესა იმპერატორქ ქიჭანუ, მარა რუსტიკექ დო მუშ ჯიმაქ გუბაზიშ ჸვილუა მახერხეს. ლაზ-მარგალეფქ იმპერატორს მაფათ წათე, გუბაზიშ უნჩაში ჯიმა დარინაფუეს. სენატორ ათანასექ ჸვილუაშ საქვარი გეკლაგორჷ, რუსტიკე დო იოანე ოჭოფეს, გასამართლეს დო საკათოთ დუდი მეკვათეს. 555 წანას ალმარინჯეეფქ დირთინეს ჯიხანქუჯი დო სპარსეფი ფაზისწკჷმა (ფუთი) ხოლო ართშა დამარცხეს. უკულიანი წანეფს ბიზანტიარეფქ გვალაშ კათაშ მისიმიანეფიშ დო აფშილეფიშ გიშულა დოშკირიტეს დო საბოლოთ გორაჸეს სპარსეფი ქიანაშე. 557 წანაშ ზეთ მითუ ლჷმაქ ბიზანტიაშ დო პერსიდაშ შქას. 562 წანას გედვალირი ჟარნეჩდოვით წანიან შვიდობაშ აკოალებათ ხოსრო-ქ ქიჩინჷ ეგრისი მუჭოთ ბიზანტიაშ ვასალი ქიანა ირწანიან გინაგაფურიშ მანგიორო.
ლჷმაშ დოჭყაფა ეგრისის
რედაქტირაფა
ბჟაეილუ რომიშ იმპერიას 527-565 წანეფს იუსტინიან I რდჷ მაზოჯალი, ოდო სასანიდეფიშ ირანს ხოსრო I ანუშირვანი (531-579). ჟირხოლოქ თელი თინეფიშ ხანგინძე მაფობაქ ირიათონი ლჷმობუას დო ართიანიშ ნტერალას მუკორთჷ. იუსტინიანექ გამიარჷ რომაული ჯარი ეგრისის.
რომალი მოჯიხეეფიშ გამიარება ვა მოწონდეს ეგრისალეფს, თეს ქიგიაძინჷ რომალი მოხელეეფიშ უბადოებეფქჷთ. თიხანური ბიზანტიარი მოხელეეფი ჩინებულეფი რდეს მუნეფიშ ჰარამობათ, ცუხებათ დო მეკჷნჯობათ. თაშ ირჯებუდეს ბიზანტიარეფი ეგრისისჷთ. გჷშაკერძაფილო აჭიროთჷ კათა სტრატეგიქ ციბექ.
ციბექ ეგრისის დუდიშული ვაჭრუა მოლასჷ. ვანჭარეფს ნება ვა უღუდეს მუნეფს გამშუღალუდესკო ეგრისშა მეკონ-მოკონი, ვართ ეგრისალეფს უღუდეს ნება მუნეფიშ გემოშა გაგმუჩამდესკონ მუთუნი. მუჭოთ მიშაღალარი, თეშ გიშაღალარი მეკონ-მოკონეფს დიო ციბეშ ხეს ოკო მუკურთუმუდუკო დო ფასეფსჷთ თინეფს ციბე გედუვანდჷ. ეგრისალეფს აძვილენდეს თიშნერი მოღეეფი ხოლო უჸიდირდესკონ ნამუსჷთ ვახვილუდესჷნ. ფხშირას ბიზანტიარეფი ნაჸიდერი მეკონ-მოკონეფშე ფარას ვა გაფულენდეს.
ეგრისი თე ბორჯის ფართო ვაჭრუას აწარმენდჷ. ვაჭრუა უმოსო ყირიმწკჷმა დო პონტოწკჷმა იხორციელებაფუაფჷდ, ვაჭრუას დიდი მუნაწიეფი მოუღუდჷ, ციბეშ მონოპოლია თე საქვარს მაფას დო დიდებულეფს ძალიერაშო აცორქოლენდჷ. ათეშენ ეგრისალეფქ გეგნოჭყვიდეს მუნეფიშ ქიანაშე ბიზანტიარეფიშ გინორაჸუა, თეშ საქვარშო თინეფქ მოხვარა სპარსეთის ქოთხის.
ეგრისიშ მაფა თე ბორჯის გუბაზ II რდჷ. გუბაზიქ ირანიშ შაჰის ხოსროს, ფულირო მუშ გამა-კათა ქუჯღონჷ. ეგრისიშ წჷმმარინაფალეფქ ხოსროს უწის:
ოკო ბთქუათ ნამთინე უბადობაშ გეშა, მუთ ჩქინ წინაანდეგ ჭყელი რომალეფქ ქიმინეს. ჩქინ მაფას მაფობაშ ხვალე ანგარია შანეფი დუტუეს, ღარჯილ-ნება დო საქვარეფი მუნეფქ ქეტუეს. მაფაქ მოინალეს ქაგურჷ, თის მაზოჯალი სტრატეგიშა ოშქურჷ. აუარებელი ჯარეფი ხოლო ქენომრინეს, მარა იშო ვა ენურინუაფუნა ინეფი ნამდა დოთხილუან ჩქინ ქიანა,- მოხურგე კათეფშე, მარა ჩქი ქო შხვა მითინ ვამაწუხენა თახმას რომალეფიშ გალე, ვარინ თიშო ენომრინეს, ნამდა ქიმლუჭოფაფუდითკო ჩქი, მუჭოთ ჯიხაშა, დო ჩქინ ღმალაშ მინჯეთ მუნეფი გინორთელედესკონ.
ელჩეფქ ხოსროს ქოთხის ქუმუხვარებუდუკო ეგრისალეფშა ჯარეფით, თინეფი უხანტუნდეს ხოსროს თი სარგებელიანობას მუსუთ ეგრისიშ დინოხოლე დაკვირდებას შილებედჷ მუღალუდუკონ:
სპარსალეფიშ ღარჯილს თქვა მორდუნთ უჯვეშაში ომაფეთ დო თიში გეშა გედიდარებუ თქვანი ხენწჷფეშ ღირსებათ. ოდო ჩქინი ქიჸანაშ ზუღათ - რომალეფიშ ზუღას ქიმიარსხუაფუთ, თქვანი კორნებაშა იჸუაფუ მებუნაფილი ნამდა მოხურგე ბარბაროსეფქ ირი წანას რაბადუან რომალეფიშ დიხა დო წყარი... თქვა ალბეთ გიჩქუნა ნამდა ლაზეფიშ ქიჸანა ამდღარი დღაშა კავკაციაშ გვალეფიშ წინაანდეგ ოფორალს წჷმმარინუანდუ ირიათო.
ხოსრო ძალიერაშო გახარჷ თე ამბექ. თიხანური ისტორიკოსი ათაშ ეთმოჭარუნს ხოსროშ გურიშ ნადვალუს:
ხოსროს გოსოფური მოშიბაფათ მიოჩქჷდჷ კოლხეთიშ ხეშა ჸონიერო ეშაჸოთამა, თიშ გეშა ნამდა მუში არზით თენა ირანს ღარჯილნებას ბრელი ჯგირობუას მუღანდჷ. იბერია ხოლო ხომ მუმალს ირფელამო მუში ჭკორი იჸუაფუდჷ, თიშენ ნამჷდა იბერიელეფს ვაჸვენუდეს თი კათა, მიდგაწკჷმა თინეფი, გიწონტებაშ შვანს დუც გინიტენდესინ... თაშნეშე ჰუნეფს ხოლო სპარსალეფიშ სახენწჷფო ანწი დღას ვარაბადედეს ჯვეშობურო, ოდო თითონ ხოსრო თე ჰუნეფს უმოს ეფაშო მეუკათინუანდჷ რომალეფიშ სახენწჷფოს, მუჟამც თენა მუს მაკორინედჷნ.
ლაზიკაშე რალაფით სპარსალეფი ეფაშო მახერხენდეს გენთხაფას სქირონათ დო ზუღათ ხოლო, თაშნეგედვალირი ევქსინიშ ძგალეფს დო უნელო გეჭოფუნდეს ბიზანტიარეფს. ათეშენ ოკოდჷ ხოსროს ლაზიკაშ აშაჸოთამა. ეგრისიშ გაამა-კათას ხოსროქ თარნაკი ნება ქიმეჩჷ, ითამ ხვალე მოხვარას ოაპიანუდკონ თინეფს.
542 წანას ხოსროქ ქვერსემი ჯარით ქუმორთჷ ქართლიშა ოდო თაჸურეშე ეგრისშა გინილჷ, მუდგათ თიქ აკარღვუ ”საუკუნო ზე”. სპარსალეფიშ მეშარეეფი თითონ ლაზეფი რდეს. ეგრისიშ თანჯეფი ტებით რდჷ დოფორილი დო სპარსალეფი აძულებურეფი რდეს შარა კილ-კილშა გუჭვარუდესკონ. გუბაზ მაფაქ ქაუხვადჷ ხოსროს შქა კოლხეთის დო ეგრისიშ ჯარეფით სპარსალეფს ქაკათჷ. რახან ბიზანტიარეფიშ თარი ღარჯილი პეტრას რდჷ გერანწკილინ, ალმარინჯეეფქ მაართათ პეტრაშა მაულარო ეყარეს. ზისხირმაბუნალი ლჷმეფიშ უკული პეტრა გეჭოფეს დო თექ სპარსული გარნიზონქ ქენოდირთჷ.
მანგიორიშ გინაგაფალო ბიზანტიარეფქ ირანს ქიგიანთხეს. ათეშენ ხოსროქ აძვილებურქ იჸუ უკახლე დორთელედჷკონ. 545 წანას სპარსალეფქ დო ბიზანტიარეფქ კუნტახანური ხუთწანამი ზე ქუდოდვეს.
ლჷმაშ გოფართაფა
რედაქტირაფა
ხოსროშ ღანკი თინა რდჷ, ნამდა ედომუშამო გეურაჸუდუკო ეგრისიშ კათა დო თინეფიშ დიხას სპარსალეფი დო შხვა სანდო ტომეფი ქიგუხორუაფუდუკო. ასე ხოსრო თის ხოლო ატყუაფუდუ ნამდა ეგრისალეფი სპარსალეფიშ მარდიელეფო სრულაშო ვა დოსკიდეს. ეგრისის სპარსალეფიშ დაკვირდებათ მეჭყორდჷ სავაჭარო რსხუეფქ ბიზანტიაწკჷმა, მუდგათ ძალამს იგავალებუდჷ ეგრისიშ მაფა დო წარჩინებული კათა. თეშ გალე სპარსალეფი ვართ ერთით უჯგუდჷ ბიზანტიარეფს.
ხოსროქ მირჩქინუ, ნამდა კუნტახანური ზე ოსქვებური ბორჯი რდჷ მუში გეგმაშ მათებელო. თიქ ართ მუშ სარდალს ქუდავალუ დუჸვილუდუკო გუბაზ მაფა. სარდალქ თე საქვარი ართ წარჩინებულ ლაზის ფარსანს ქიმეჩჷ, ნამუსჷთ გუბაზ მაფაწკჷმა ნტერალა უღუდჷ. მარა ეგრისიშ მაფას დო ჟინოსქუალეფი შქას თიშნერი ნტერალა იშენ ვარდჷ მუჭოთ ქართლის.
ფარსანქ თე მოხანათურ საქვარს ხე ვემკიწიკუ დო ირფელი ქაგჷნაფუ გუბაზის. სპარსალეფიშ ვერაგალათ ახნარებული გუბაზიქ მოხვარაშო კინე იუსტინიანე კეისარს ქიმიოდირთჷ, მუში წოხოლენი ერთი ქინარღჷ დო ქიმიარზჷ - კინე ბიზანტიარეფიშ ჸურე გინურქია, ოღონც სპარსალეფი გენგმორაჸაფეთია. იუსტინიანეს თე ამბექ ძალამას მეწონჷ დო ეგრისშა ახალი ჯარი ქაჯღონჷ.
ლჷმაქ ახალი ნძალათ გეტირხჷ. თეშნერი დიდი დო ეშმაჸოთამალი ლჷმა ვანაფერო ჸოფე ბჟადალუ საქორთუოშ ტერიტორიას. ეგრისშო მოთარაშე ბიზანტიარეფიშ დო სპარსალეფიშ ღანკი თე ქიანაშ ედომუშამო დაკჷნება რდჷ. ჟირხოლო ქიანა უდუნდებუო ჯალაგანდჷ ლაზიკას.
გომორძგუა ბიზანტიარეფიშ დო ეგრისალეფიშ ჸურე გინმირთანდჷ. თენა უმოსო ეგრისალეფიშ გეშა რდჷ. ეგრისალეფი ბრელაშო უჯგუშო ლჷმენდეს, სპარსალეფს ძალამი მალალს გეგნორაჸუნდეს ქიანაშე ეგრისალეფს დო ბიზანტიარეფს შქას უაპიჯაფობა ვა ჸოფედუკონ. მუჟამცჷთ ხოსროქ ქჷგეგჷ ეგრისიშ ამბეეფი ძალამი ეჭიროთჷ დო ახალი ჯარი მალაჯღონჷ. 549 წანას რიონიშ ძგალეფწკჷმა სპარსალეფქ დიდი მარცხი ძირეს მარა პეტრა იშენ ვადინეს.
550 წანას ხოსროქ ეგრისშა ახალი სარდალი მალაჯღონჷ ტკუტკარი ლაშქარით. თე ლაშქარქ მუხურიშ თემს ქიდიბარგჷ, წყარმალუ ცხენწყარიშ ძგას. ნტერიშ წინანდეგ ართ ჰალამო გამწოსქენჯჷ მაფა გუბაზიქ დო ბიზანტიარექ. ოურდუმე მორაგადაფაშ უკული გეგნოჭყვიდეს უნელი რალაფი მუხვამილუაფუდესკონ სპარსალეფიშ წინანდეგ. მარა თაქ დუი გიმირჩქინჷ უაპიჯაფობაქ ალმარინჯეფს შქას. გუბაზ მაფაქ ლაზი მალჷმარეფი ქიმიჭანუ გურიშ გამანგარებელო.
მუთუნნერი ელაჩამას ვახვილჷ თინა, მით ჩქინცალო თითონ გარმებათ რე ეფურინას. გლახა ხო ჩქინი ჩილი დო სქუას მელჷ, შურობუმუ ქიანას დო ართი ზიტყვათ ირფელს... ვადინას ლაზეფიშ ჯოხოქ! ძნელი ვარე, ბოშკოჩანა, სპარსალეფიშ წინანდეგ ლჷმა ჩქინო, მიდგაწკჷმა ბრელშა გომმორძგვებუნა მერნელ ლჷმას .
ეგრისიშ ცხენენდ ჯარქ მაართაქ აბურცჷ ნტერს, გეტირხჷ მერინელ ლჷმაქ. თე ლჷმაქ სპარსალეფიშ კონწარი დამარცხებათ მითუ. სპარსალეფიშ სარდალქ დო მალჷმორეფიშ უმენტაშობაქ ლჷმაშ ვეს გოტუ შური, შხვეფქ ნტებათ ირსხჷ დუდი. ალმარინჯეეფქ სპარსალეფიშ ბანაკი ედომუშამო ხეშა ქაშეჸოთეს, თეშ უკული სპარსალეფი ხვალე პეტრას სქიდუდეს. ლაზეფი თხულენდეს პეტრაშა გენთხაფას, მარა ბიზანტიარეფი თეს ვაალუდეს. თიმწკმა ლაზეფქ კეისარწკჷმა ქიჩიულეს, შილებე თქვანი სტრატეგი სპარსალეფიშ მოჸიდირელი რდასია. იუსტინიანექ ლაზეთშა შხვა სტრატეგი მალაჯღონჷ. სპარსალეფქჷთ ეგრისშა ახალი ჯარით გემშეჭკირეს. სპარსალეფქ ახალი ტაქტიკა გეგშეგორეს, თინეფქ ასე ეგრისიშ ოორუეშე რენჯი აფხაზეთიშ გამანგარება ისხუნეს.
პეტრაშ ეჭოფუა ალმარინჯეეფშე. გუბაზ მაფაშ ჸვილუა
რედაქტირაფა.JPG)
550 წ. ბიზანტიარეფქ კინე ქუგაღობეს პეტრას. ხოსროს პეტრა ძალამი გომანგარაფილი აფუდჷ, მარა ბიზანტიარეფი ჟირშა უმოსი რდეს დო ზისხირმაბუნუ ლჷმაშ უკული პეტრა გეჭოფეს.
ასე ქართლიშე ეგრისიშა სპარსალეფიშ ახალ ჯარქ გჷნილჷ. სპარსარეფქ აკანწყის ქუთეშიშ (ასეიანი ქუთეშიშ) ჯვეში ჯიხა დო თაქ გემანგარეს.თეთ სპარსალეფქ შარა მუჭკირეს ეგრისის მუშ თემეფწკჷმა - ლეჩხუმწკჷმა დო შონწკჷმა დო თაშნეშე შანულამი ჯიხაწკჷმა უქიმერიონწკჷმა.
552 წანას ბიზანტიარეფქ დო სპარსეფქ კინე ქუდოდვეს ხუთწანამი ზე, მუდგათ სპარსარეფქ ჯგირო ირგებეს, მუნეფიშ დგომარებაშ განტკიცებელო ეგრისის. თე ბორჯისჷთ, ეგრისიშ ჟინოსქუალეფს კინე გურჩქინდეს ნჭუაფაქ სპარასარეფწკჷმა. ბიზანტიარი ისტორიკოსიშ გინოჩამათ, გუბაზ მაფას ბიზანტიარეფიშ ჸურე უკებუდჷ.
”დოსქილადირი ლაზეფი, ნამუეფით რომალი ჯარიშკოჩეფშე, ოშქურანჯო რდეს აჭიროთებული, გჷშაკერძაფილო ჯარიშ ჯღვერეფშენი, უმოსო სპარსალეფიშ ხუჯიშ მეჩამას სხუნაფულენდეს. თიშენ ვარი ნამდა სპარსალეფი მოწონდესჷნ, ვარინ რომალეფიშ პატჷნობაშე დუდიშ ეშკუმალა ოკოდეს.
ეგრისიშ კათა ხვალე დორხველი ინტერესეფშო ლჷმენდჷ.
ართი ეგრისალი ჟინოსქუაქ, სპარსალეფიშ მოხუჯექ, უქიმერიონიშ ჯიხა სპარსალეფს გეგნოჩჷ. თე ჯიხა შონეშ შარას პატჷნენდჷ დო თეშ გეშა სპარსალეფქ ასე შონე-ლეჩხუმიშ თემეფი უმოს ჯგირო ქჷდემორჩილეს. შორაპანიშ ჯიხათ სპარსალეფიშ ხეს რდჷ. გუბაზ მაფაქ დო ბიზანტიარეფქ ძალამი აკოინწრაფილი დგომარებაშა ქიმშალეს, მარა გუბაზ მაფას სპარსალეფწკჷმა აკორიგაფაშ კორინი იშენი ვა უღუდჷ, ლაზეფიშ ჭიე-ჭიე გეთხაფეფით (პარტიზანული ლჷმათ) სპარსალეფს მოსვანჯა ვა უღუდეს. 553 წანას გუბაზის სპარსალეფწკჷმა მუსხირენი ლჷმა უღუდჷ. ამ ლჷმეფც ბიზანტიარეფი რსული ლალობუას კილმარჩქინანდეს. გუბაზ მაფაქ თეს გეშა ძალამი გოლანძღჷ რომალეფი.
რომალი ჯღვერეფი უგაღე, ზურა დო ლალა კათა რენია. ათეშენი 554 წანას რომალი ჯღვერეფქ მოღორაფილო დოჸვილეს გუბაზი, ითამ სპარსელეფწკჷმა რსხუშ გეშა.
რესურსეფი ინტერნეტის
რედაქტირაფა- ბჟაეიოლუ რომიშ იმპერიაშ ისტორია.
- იუსტინიანე I-იშ ლჷმეფი Archived 2018-02-21 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
გჷმორინაფილი ლიტერატურა
რედაქტირაფა- ს.ჯანაშია და ნ.ბერძენიშვილი., საქორთუოშ ისტორია, წგნ. 2, ქართი., ხასჷლა. 65-შე-78 მეკოროცხილო. გჷშმაშკუმალარაფა „მეცნიერება“.