ფინიკია
ფინიკია — ჯვეში სემიტური თალასოკრატიული ცივილიზაცია სქირონაშქა ზუღაშ ბჟაეიოლი წყარპიჯის, ლევანტიშ რეგიონს, თეხანური ლიბანიშ ტერიტორიას. წჷმოძინეფიშ პიკის, ჯვ. წ. 1100 წანაშე ჯვ. წ. 200 წანაშახ პერიოდის, ფინიკიური ცივილიზაციაქ დო კულტურაქ გიფართინუ დო გიფაჩჷ სქირონაშქა ზუღაშ მუკი, კვიპროსიშე პირენეშ ჩქონიშახ. ფინიკია უმოსო შინელი რდჷ ოზუღე ვაჭარუაშ დო კომერციაშ ფართო რშვილით. ანტიკური ხანაშ ბორჯის, თიქ გინირთჷ დომინანტური კომერციული ცენტრო. ჰეროდოტეს ფინიკიარეფიშ დუდშეიანი ოდაბადეთ ბაჰრეინი მიოჩქუდჷ. ჸათე პოზიციას იზიარენდჷ სტრაბონი ხოლო.
|
ფინიკია | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 ფინიკიაშ ტერიტორია რუკას წვანე ფერით | ||||
| ნანანოღა | ნამთინ ვარი, დომინანტური ნოღეფი რდჷ სიდონი, ბიბლოსი დო ტვიროსი | |||
| ნინა | ფინიკიური პუნიკური | |||
| რელიგია | ქანაანური რელიგია | |||
| დუდალაშ ფორმა | ნოღა-სახენწჷფოეფს მართუნდჷ მონარქი, ოლიგარქიული დო პლუტოკრატიული ელემენტეფით, დოხოლაფირო ჯვ. წ. 480 წანაშე არსებენდჷ ოლიგარქიული რესპუბლიკა კართაგენს | |||
| ფინიკიური ნოღეფიშ უდიდაში მამართალეფი | ||||
| - დოხ. ჯვ.წ. 1800 | აბიშემუ I (ბიბლოსი) | |||
| - ჯვ.წ. 969-ჯვ.წ. 936 | ჰირამ I (ტვიროსი) | |||
| - ჯვ.წ. 820-ჯვ.წ. 744 | პიგმალიონი (ტვიროსი) | |||
.svg){kind=small}
ფინიკია ბრონზეშ ხანაშ ქანაანიშ მონძე ცივილიზაცია რდჷ. ნამთინე მენცარეფიშ აზრით ფინიკიაშ მახორუეფი მუნეფიშ დუც უძახჷდეს ქანაანარეფს დო მუნეფიშ დიხას - ქანაანს. ჯოხო ფინიკია ჯვეში ბერძენული ექსონიმი რე. ჸოფაშ გოძვენას, ფინიკა დღას ვაჸოფე ართი, ცენტრალიზაფილი სახენწჷფო. არსებენდჷ ზოხორინელი დო დუდიშული ფინიკიური ნოღა-სახენწჷფოეფი, ნამუეფიშე არძაშე უმოსო ნძალიერი დო შანულამი რდჷ: ტვიროსი, სიდონი დო ბიბლოსი. ფინიკიური ცივილიზაცია რდჷ კართაგენი ხოლო, ნამუქჷთ სერიოზული წჷმოძინას მიოჭირინუ ჯვ. წ. მაშკვითა ოშწანურას.
ფინიკიარეფქ დარსხუეს ფინიკიური ჭარალუა, ნამუთ რე არძაშე ჯვეში ანბანური ტიპიშ ჭარალუა, ნამუქჷთ ჩქინდა მაჭირინჷნ. მარა ჩქინი ბორჯიშა ფინიკიური ნაჭარეფიშე, ლიტერატურაშე, ბრელს მუთუნს ვამუჭირინუაფჷ. ინფორმაციას ფინიკიაშ ისტორიაშ, ეკონომიკაშ გეშა შეთმოფხვადუთჷ შხვა ცივილიზაციეფიშ ნაჭარეფს დო ისტორიული წყუეფს. ბრელი ხანს ფინიკია მერჩქინელი რდჷ დინაფილი ცივილიზაციათ. ისტორიკოსეფქ დო არქეოლოგეფქ, ხვალე მაეჩა ოშწანურაშ შქა პერიოდშე დიჭყეს, ფინიკიაშ, მუჭოთ კაბეტი დო კომპლექსური ცივილიზაციაშ სერიოზულო რკვიება. XVII ოშწანურაშახ ფინიკიაშ ისტორიაშ გეშა საართოთ მუთუნი ვარდჷ ჭარილი. 1646 წანას გიშართჷ სამუილ ბოხარტიშ წინგიქ "პელეგიშ დო ქანაანიშ წიმინდე გეოგრაფია", ნამუქჷთ შილებე მირჩქინუას ფინიკიაშ რკვიებაშ მაართა ცადებათ. მარა ბოხარტის ფინიკიარეფი ეჭარილი აფუ მუჭოთ ხვალე ვაჭარეფი დო კოლონისტეფი, დო ნაკლებო მუჭოთ ეთნოკულტურული ბუნა. თაშნეშე, წინგი გერსხილიე ხვალე ბერძენული დო რომაული წყუეფს. 1758 წანას ჟან-ჟაკ ბართელემიქ გოშიფრჷ ფინიკიური ჭარალუა. ჸათეშ უკულ, ქიმიძინჷ ინტერესიქ ფინიკიური ცივილიზაციაშ მეხჷ.
ისტორია
რედაქტირაფაორდოიანი პერიოდი გვიანი ბრონზეშ ხანას (ჯვ. წ. 1550-1200)
რედაქტირაფაჯვ. წ. XVI ოშწანურაშ დაჭყაფუს, ეგვიპტარეფქ მუნეფიშ ქიანაშე გეგშარაჸეს ჰიქსოსეფი დო ქუდარსხუეს ახალი ომაფე. ეგვიპტე დაინტერესებული რდჷ ლევანტიშ რეგიონით, გიშაკერზაფილო ფინიკიათ. ეგვიპტეშო კაბეტი შანულობა უღუდჷ ზუღაშპიჯის ნოღეფს: ბიბლოსის, არვადის დო ულასას. ჸათე ნოღეფი ძალამს ოხვარუდჷ ეგვიპტეს მესოპოტამიაწკჷმა ვაჭარუაშ საქვარს. ეგვიპტეს მეუღუდჷ შხვადოშხვა პროდუქტეფი, ჯა-მასალა (გიშაკერზაფილო კედარი, ნამუშ მანგური ეგვიპტეს ვერდუდჷ). ჯვ. წ. მავითაანთხა ოშწანურაშე, ფინიკიური ნოღეფი ეგვიპტეშ ადმინისტრაციული დომინაციაშ თუდუ რდჷ. ეგვიპტეშ მართუალაშ ბორჯის, ნოღეფი ავტონომიური რდჷ, ჸუნდეს მუნეფიშ პოლიტიკური ადმინისტრაციეფი, პოლიტიკური სხუნუეფი, ოვაჭარე ფლოტი. ეგვიპტეშ გოლინაშ გალე, უდიდაში ნოღა რდჷ ბიბლოსი. თექ გოვითარაფილი რდჷ ბრონზეშ წარმება.
ხეთეფიშ მიშაჭკირუა დო გვიანი ბრონზეშ ხანაშ კატასტროფა
რედაქტირაფაამარნაშ არქივიშ მეჯინათ, ჯვ. წ. 1350-1300 წანეფს, ამორიტეფქ დო ხეთეფქ ქიდეკინეს ფინიკიური ნოღეფი. ჸათეშ გეშათ ეგვიპტექ მიოდინუ ზუღაშპიჯიშ ფინიკიური ტერიტორიეფი უგარიტიშე ბიბლოსიშახ. ობჟათე ფინიკიაშ ნოღეფქ ავტონომიურო ქუდოსქიდჷ, მარა ფარაონი სეთი I-შ (ჯვ. წ. 1306-1290) ბორჯის ეგვიპტექ კინ დირთინუ ნოღეფიშ კონტროლი.
ჯვ.წ. 1200 წანაშე ჯვ. წ. 1150 წანაშახ პერიოდის, ბრონზეშ ხანაშ კატასტროფაშ ბორჯის, ძალამს დედაღარჷ ცივილიზაციეფქ, ნამთინექ გვალო მიჯალაგჷ.
წჷმოძინეფიშ პერიოდი (ჯვ. წ. 1200-800)
რედაქტირაფაეგვიპტეშ დო ხეთეფიშ დადაღარებაშ შედეგო, ფინიკიაქ გედუდიშულჷ ურცხო იმპერიეფიშ დომინაციაშე დო კრიზისული პერიოდი ხოლო უჯგუშო გეგნიღჷ. რკინაშ ხანაშა (ჯვ. წ. 1200-500) გინულაშ ბორჯიშე, ფინიკიაქ გინირთჷ ეკონომიკურო დო კულტურულო წჷმოძინელი ცივილიზაციათ. ჸათე პერიოდის "ფინიკიური რენესანსი"-ს ხოლო უძახჷნა. ფინიკიარეფი დომინირენდეს სქირონაშქა ზუღაშ დო ჭითა ზუღაშ ოზუღე მარშრუტეფს. ფინიკიარეფქ ქუდარსხუეს პორტეფი, ბაზარეფი, ოვაჭარე კოლონიეფი სქირონაშქა ზუღაშ მუკი, თაშნეშე უჩა ზუღაშ ობჟათეშე. ნოღა ტვიროსიშ ხემანჯღვერობათ, ფინიკიური კოლონიეფქ დირსხუ კვიპროსის, სარდინიას, ბალეარიშ კოკეფს, სიცილიას, მალტას, თაშნეშე ოორუე აფრიკას დო თაშნეშე პირენეშ ჩქონს. ნამთინე მენცარეფიშ არზით, ტვიროსიშ მაფა პიგმალიონიშ (ჯვ. წ. 835-785) ბორჯის დირსხუ კართაგენქ.
.svg)
ჯვ. წ. მავითა ოშწანურაშე ტვიროსიქ გინირთჷ არძაშ უმოს ნძალიერი დო დინდარი ფინიკიური ნოღათ, გიშაკერზაფილო ჰირამ I-შ (ჯვ. წ. 969-936) მართუალაშ ბორჯის. იტობაალ I-შ ბორჯის, ტვიროსიქ გაფართინუ მუში ტერიტორია ოორუეშე ბეირუთიშახ. თიქ თაშნეშე ქიდეკინჷ კვიპროსიშ მორჩილი ნორთი. იტობაალი მუშ დუც უძახუდჷ "სიდონარეფიშ მაფა"-ს დო ჸათე ტიტული უკინებუდჷ თიში მონძეეფს ხოლო. ჸათე ტიტულს ფშხირას შეთმოფხვადუთჷ ჯვეში ბერძენული დო ურიული წყუეფს. გვიანი რკინაშ ხანას გენძალიერჷ ვაჭარუაქ, კულტურული აქტივიზმიქ. ჸათე პერიოდიშო ფინიკიური გოლინა ჯგირო იძირე ბერძენული კულტურას ხოლო. არძაშე უმოსო პოპულარული პროდუქტი რდჷ ტექსტილი, ნამუთ იღაფუდჷ პურპურით. ჰომეროსის, მუში პოემა ილიადას მოშინაფილი აფუ ფინიკიური მუკაქუნალიშ დო ლითონიშ მასალიშ ჯგირი ხარისხი.
კართაგენიშ დორსხუაფა
რედაქტირაფაკართაგენი დარსხუეს ტვიროსალი ლითონეფით მოვაჭრე ფინიკიარეფქ. ნოღაშ ჯოხოდვალა პუნიკური რე დო შანენს ახალი ნოღას. ბერძენი ისტორიკოსიშ ფილისტეშ არზით კართაგენქ დირსხუ ჯვ. წ. 1215 წანას, ტროაშ დონთხაფაშახ. მაჟირა ბერძენი ისტორიკოსიშ ტიმაიოსიშ მეჯინათ, ნოღაქ დირსხუ ჯვ. წ. 814 წანას. ჸათე თარიღის უმოს რეალურო თვალუნა თეხანური ისტორიკოსეფი. არსებენს, თაშნეშე, კართაგენიშ დორსხუაფაშ ლეგენდარული ვერსია. მაგალთო ვირგილიუსი კართაგენიშ დორსხუაფას მითმიოჭარანს დიაფალი დიდოს. უკულიანი პერიოდის კართაგენქ გინირთჷ მიარე-ეთნიკური იმპერიათ, ნამუშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ ოორუე აფრიკა, სარდინია, სიცილია, მალტა, ბალეარიშ კოკეფი დო ობჟათე პირენეშ ჩქონი. კართაგენქ მიჯალაგჷ პუნიკური ლჷმეფიშ (ჯვ. წ. 264-146) შედეგო.
ასურული დო ბაბილონური პერიოდი (ჯვ. წ. 858-538)
რედაქტირაფაფინიკიური ნოღეფს სერიოზული ოურდუმე ნძალეფი ვაჸუნდეს. მუჟამსჷთ მეძობელი იმპერიეფქ გენძალიერჷ, ფინიკიაქ გინირთჷ ვასალური სახენწჷფოთ. ჯვ. წ. 858 წანას ასურეთიშ მაფათ გინირთჷ სალმანასარ III-ქ, ნამუქჷთ მალას წიმიჭყჷ ოურდუმე კამპანიეფი. ფინიკიური ნოღეფქ ასურეთიშ დომინაციაშა გემშართჷ დო გაფულენდეს ხარკის, კაბეტი მუდანობათ ფარას, მასალას, ორთაშობური რესურსეფს დო შხვა პროდუქტეფს. დუდშე თინეფი ბოლოშა ოკუპირაფილი ვარდეს, რდეს ვასალეფი მარა ავტონომიური მართუალა ოსქიდუდეს. ჸათექ, ირფელქ დითირჷ მუჟამსჷთ ასურეთიშ ხვისტაშა ეშართჷ ტიგლათფილესერ III-ქ, ჯვ. წ. 744 წანას. ჯვ. წ. 738 წანაშო, ლევანტიშ რეგიონიშ უმენტაშობა, თაშნეშე ოორუე ფინიკია ოკუპირაფილი რდჷ. ნოღეფქ: ტვიროსიქ, ბიბლოსიქ დო სიდონქ ეარყეს ასურეთიშ მეხჷ. ჯვ. წ. 721 წანას სარგონ II-ქ გემშეჭკირჷ დო მოჯალაგუ არჸებეფი. ჸათე აგრესიული პოლიტიკა გაგინძორჷ თიში მონძე სინახერიბიქ ხოლო. ჯვ. წ. მაშკვითა ოშწანურას კინ ეარყეს სიდონარეფქ. არჸება დამარცხჷ ასარხადონიქ. ჯვ. წ. მაშკვითა ოშწანურაშე, ქიდიჭყჷ ასურეთიშ დოდაღარაფაქ. ასურეთიშ ჸოფილი ვასალეფქ, ბაბილონარეფქ ეარყეს დო მალას ქუდარსხუეს ნეო-ბაბილონური იმპერია. ბაბილონეთიშ მაფეფქ ნაბოპალასარიქ (ჯვ. წ. 625-605) დო ნაბუქოდონოსორ II-ქ (ჯვ. წ. 605-562) ბრელშა დამარცხეს ფინიკიური ნოღეფი. ჯვ. წ. 587 წანას ნაბუქოდონოსორქ ქართას (ალყას) ქინახუნუ ტვიროსი. ტვიროსალეფი ვითოსუმი წანას ოლიმუდეს ნტერს მარა უკულ, ბოლოს კაპიტულაცია გეგმაცხადეს, მუნეფიშ ოხვილური პიჯალეფით.
სპარსული პერიოდი (ჯვ. წ. 539-332)
რედაქტირაფა.jpg)
ჯვ. წ. 539 წანას, კიროს II-ქ, აქემენიანეფიშ იმპერიაშ დუმარსხუაფალქ, გეჭოფუ ბაბილონი. თიქ ქიდეკინჷ ლევანტიშ რეგიონი რსულას დო თინა ართი სატრაპიათ გინაშქჷ დო ქიგიოდვჷ ირწანური ხარკი, ნამუთ აკმადგინანდჷ 350 ტალანტის. უკულიანი პერიოდის, ფინიკია გორთეს ოთხი ვასალური ომაფეთ: სიდონი, ტვიროსი, არვადი დო ბიბლოსი, ნამუეფსჷთ შანულამი ავტონომიაქ ქიმიაჩჷ. ფინიკიარი მაფეფიშ ტიტული მონძეეფიშა გინმიშჷ. თინეფს თაშნეშე მიაჩჷ მუნეფიშ მონეტეფიშ მოჭკირუაშ ნებაქ ხოლო.
აქამენიანეფიშო კაბეტი შანულობა უღუდჷ ფინიკიური ოზუღე ტექნოლოგიეფს. ბერძენ-სპარსალეფიშ ლჷმეფიშ ბორჯის, ფინიკიარეფქ მიშეღეს დიდი თია სპარსული ფლოტიშ გოვითარაფაშა. ფინიკიარეფქ გონთხორეს სანავიგაციო არხი (ქსერქსეშ არხი) დო ეიონწყუეს პონტონიშ ხინჯეფი. მარა მუჟამსჷთ ბერძენეფქ სპარსალეფს სალამინიშ ლჷმას ორჯგინეს, სპარსეთიშ მაფაქ ფინიკიარეფს უბადობა დო ვაკომპეტენტურობა ქეკაბრალჷ დო თინეფი კონწარულო ქუდასაჯჷ.
ჯვ. წ. მაანთხა ოშწანურაშ შქა პერიოდის, სიდონიშ მაფა ტაბნიტ II-ქ ეარყჷ. თის ეგვიპტარეფქ ხოლო ქელუდირთეს. მარა არყებაქ იშენით დემარცხჷ დო სიდონქ ხოლო მიჯალაგჷ. სიდონიშ დონთხაფაშ უკულ, გენძალიერჷ ტვიროსიქ, ნამუქჷთ კინ დომინანტური ფინიკიური ნოღათ გინირთჷ.
ელინისტური პერიოდი (ჯვ. წ. 332-152)
რედაქტირაფაჯვ. წ. 332 წანას ალექსანდრე მაკედონარქ ქართას ქინახუნუ ნოღა ტვიროსი. ქართაქ შკვითი თუთას გეგინძორჷ დო ტვიროსიშ კაპიტულაციათ გეთუ. ნოღაშ მახორუეფიშ უმენტაშობაქ კართაგენშა ინტუ. ტვიროსალეფქ ალექსანდრეს მელკარტიშ ოხვამეშა მინულაშ ნება ვემეჩეს. თაშნეშე დოჸვილეს ალექსანდრეშ ელჩეფი. ჸათეშ გეშათ, ალექსანდრექ ნოღაშ 2,000 მახორუ ქუდასაჯჷ ჯვარმოცუნაფათ. უკულ ალექსანდრეს დემორჩილჷ ფინიკიაშ შხვა ნოღეფქ ხოლო. ალექსანდრეშ იმპერიაშ აკოცჷმაშ უკულ, ფინიკიაქ გემშართჷ სელევკიდეფიშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა. ჯვ. წ. მასუმა ოშწანურას, ფინიკია პტოლემეეფიშ ომაფეშ დომინაციაშ თუდო რდჷ, მარა სელევკიდეფქ კინ დირთინეს კონტროლი გეჸვენჯი ოშწანურას. თინეფს ფინიკია უკინებუდეს ჯვ. წ. მაჟირა ოშწანურაშ შქა პერიოდიშახ. სელევკიდეფიშ მართუალაშ ბორჯის, ფინიკიური ნოღეფს შანულამი ავტონომია უღუდეს. ნამთინე ნოღეფს მართუნდეს ურიეფი, ნამუეფქჷთ ჯვ. წ. 164 წანას სელევკიდეფი გეგშარაჸეს დო ხეშულობა მუნეფქ გეჭოფეს. ჯვ. წ. 82 წანას სომხეთიშ მაფა ტიგრან II-ქ სელევკიდეფს მიდუღუ ფინიკია. ჯვ. წ. 62 წანას ფინიკიაშ ტერიტორია რომქ გეჭოფუ დო ფინიკიაქ მიშელჷ რომიშ პროვინცია სირიაშ აკოდგინალუაშა. ახ. წ. მასუმა ოშწანურას ფინიკიაქ გინირთჷ ზოხორინელი პროვინციათ. უკულიანი პერიოდეფს ფინიკიაქ მიოდინუ ავტონომიური მართუალა. მაშკვითა ოშწანურას ფინიკიაშა არაბებქ გემშეჭკირეს. ჸათე ბორჯიშე ქიდიჭყჷ რეგიონიშ არაბიზაციაქ დო ისლამიზაციაქ.