ვიკიპედია

თანაფაშ კოკი

თანაფაშ კოკი, რაპანუი (ესპ. Isla de Pascua, აბანობურო. Rapa Nui) — ვულკანური გორჩქინაშ კოკი რჩქალი ოკიანეშ ბჟაეიოლ ნორთის. 1888 წანაშე ორხველჷ ჩილეს. კოკიშ ფართობი რე 165,5 კმ². უმაღალაში ჭურჭულიშ სიმაღალა ზუღაშ დონეშე დოხოლაფირო 539 მეტრას იდვალუაფუ. კოკიშ ტერიტორიას ბრელი რე შქჷრატილი ვულკანი. ჰავა რე ლამე-ტროპიკული, ნოლექეფიშ ოშქაშე წანამოწანური მაძირაფალი 1300 მმ რე. ორთაშობური ჩანარეფშე ჩანს ბართვეფი დო დოლოეფი.

თანაფაშ კოკი
Rapa Nui
Isla de Pascua
თანაფაშ კოკი
თანაფაშ კოკიშ
თანაფაშ კოკიშ ორენი
ნანანოღაჰანგა-როა
ოფიციალური ნინა(ეფი) ესპანური, რაპანუი[1]
თარობა ჩილეშ სპეციალური ტერიტორია[2]
 -  პროვინციული გუბერნატორი კარმენ კარდინალი
 -  მერი ლუს ზასო პაოა
მახორობა
 -  2011 ფასებათ 5 034[3] 
 -   census 3 791 
 -  მეჭედალა 30.77 ად ად/კმ2 
ვალუტა პესო (CLP)
ბორჯიშ ორტყაფუ (UTC -6სთ.)
 -  ზარხულიშ (DST) (UTC -6სთ.) (UTC)
ქიანაშ კოდი CHL
Internet TLD .cl
ოტელეფონე კოდი +56 32
ბჟაეიოლი კოკი სალა-ი-გომესი
ორთოგრაფიული პროექცია თანაფაშ კოკით ცენტრის

თანაფაშ კოკი ჩინებული რე უჯვეშაში ქუაშ ნოჭახნაკუეფით დო იეროგლიფური ჭარალუეფით. თე კულტურაშ ნოსქილედეფს გურაფულენდეს ინგლისური (1914-1915), ფრანგული დო ბელგიური (1934-1935) ექსპედიციეფი. 1955-56 წანეფს არქეოლოგიურ გონთხორუეფს აწარმენდჷ ნორვეგიულ-ამერიკული ექსპედიცია თურ ჰეიერდალიშ ხემანჯღვერალათ. თანაფაშ კოკიშ დოხორალაშ ისტორია წიაკალშახ ვარე გჷთოგორილი.

თანაფაშ კოკი მერჩქინელი რე, მუჭოთ მოსოფელიშ არძაშე უმოსი შორული დოხორინელი კოკი.[4]

კოკის დორსხუაფილი რაპა-ნუიშ ერუანული პარკი 1983 წანას იუნესკოქ მოსოფელიშ მონძალაშ ერკებულშა გემშეღჷ.

ჯოხოდვალა

რედაქტირაფა

ჯოხო "თანაფაშ კოკი" კოკის ოფიციალურო მაართათ ევროპალ მაძირაფუქ, ჰოლანდიარ კჷლმაგორუქ იაკობ როგევენქ გიოდუ, ნამუქჷთ ოგურიათ მოხვადჷ 1722 წანაშ თანაფა დღას, მუჟამსჷთ თინა დეივისიშ კოკეფს გორჷნდჷ. როგევენქ თეს პააშ-ეილანდი გიოდუ (XVIII ოშწანურაშ ჰოლანდიურ ნინაშა "თანაფაშ კოკი").[5] თეს ამანგანს კოკიშ ოფიციალური ესპანური ჯოხოდვალა ისლა-დე-პასკუა ხოლო (Isla de Pascua).

თეჟამურ პოლინეზიურ ჯოხო რაპანუიქ კოკის 1860-იან წანეფს გიადუ დო მოურს მუში ტოპოგრაფიული მანგურობაშე ტუბუაიშ კოკეფიშ ბუნაშ ბასიშ კოკეფს დვალირ კოკი რაპა-იტიწკჷმა.[6] თეშ უმკუჯინუო, თურ ჰეიერდალი ანტკიცენდჷ, ნამდა რაპა კოკიშ დუდშეიანი ჯოხო რე დო რაპა-იტის თე ჯოხოქ თე კოკიშე ნარტინეფქ გიოდვეს.

მიარე ვერსია რე ჩინებული კოკიშ "დუდშეიან" პოლინეზიურ ჯოხოშე. თინეფ შქას რე ჯოხო ტე-პიტი-ო-ტე-ჰენუა, მუთ "სქირონაშ ჩუპას," ვარა "სქირონაშ დალიერს" შანენს. პიტო შანენს ქოთ ჩუპას, ვარა უმპას (ჭიპლარი), მუთ მირჩქინუაფუდჷ ოქიანუშ (სამყარო) დო შურეფიშ ოქიანუ პოშ მიმარსხუაფალო, ნამუთ გინოზინდილი რდჷ ოკიანეშ სიტომბაშა, შორეულ ბჟაეიოლშა. თიშენ, ნამდა თანაფაშ კოკი პოლინეზიაშ არძაშე ბჟადალშე დვალირი კოკი რე, შილებე თე ჯოხო თეს ხოლო მიარსხუაფუდას, დჷნოსქილედი მოსოფელიშ "დალიერიშ" განშე დვალაშ გეშა. მუჟამსჷთ კოკიშ ჯოხო ალფონს პინარქ მუშ 1877 წანას გჷმობჟინაფილ წინგის შარალუა თანაფაშ კოკიშა (ფრანგ. Voyage à l'Île de Pâques) გინოთანგჷ, მუჭოთ "სქირონაშ ჩუპა," მუშ მაჟირა შანულობაქ გვალო მედინჷ. კანკალე გინოჩამაშ მეჯინათ, კოკის მაართათ ტე-პიტო-ო-ტე-კაინგა-ა-ჰაუ-მაკა ანუ "ჰაუ მაკაშ დიხაშ ჭიჭე ნოსოფი" ჯოხოდჷ.[7] შხვა ჯოხო მატა-კი-ტე-რანგი "ცაშა მაჯინუ თოლეფს" შანენს.

აბანდვალა დო ფიზიკური გეოგრაფია

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკი მოსოფელს ართ-ართი არძაშე იზოლირაფილი დოხორელი კოკი რე. მუში უხოლაში დოხორელი მეძობელი რე პიტკერნიშ კოკეფი, ნამუეფით თიშე 2 075 კილომეტრით ბჟადალშე იდვალუაფუ, თიშ მახორობა ხვალე 100 ადამიერი რე. თანაფაშ კოკი ჩილეშ ნოღა კალდერაშ განედის იდვალუაფუ დო კონტინენტური ჩილეშ უხოლაშ ჭურჭულშე დოშორაფილი რე 3 510 კილომეტრით. თიშე არძაშე უმოს ხოლოს, 415 კილომეტრით ბჟადალშე იდვალუაფუ კოკი სალა-ი-გომესი, ნამუთ უბირული (უდუხორინუ) რე.

კოკიშ მაქსიმალური სიგინძა 24,6 კმ რე, სიგანა 12,3 კმ. უღჷ სუმკუნთხულიშ ფორმა. ედომუშამი ფართობი 163,6 კმ² რე, უმაღალაში კონკა ზუღაშ დონეშე 507 მეტრას იდვალუაფუ. კოკის რე სუმი რანო (კრატერიშ ლჷგე ტობეფი) — რანო-კაუ, რანო-რარაკუ დო რანო-აროი, მარა ნამთინი ვარა ირალი მაფერი, ვარა წყარმალუ.

კლიმატი დო ტაროსი

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკიშ კლიმატი ლამე სუბტროპიკული რე. არძაშე დაბალი ტემპერატურა იფიქსირებუ მანგის დო მარაშინათუთას (18 °C - 64 °F) დო არძაშე მაღალი ფურთუთას[8] (მაქსიმალური 28 °C - 82 °F), ობჟათე გვერდოსფეროს ზარხულს. ზოთონჯი ალაზიმაფათ ლჷბუ რე.[9] ნოლექეფიშ წანამოწანური გუმნაულაშ თოლონჭაფუთ, არძაშე ჭვემამი თუთა რე პირელი. კოკიშ იზოლირაფილი აბანდვალაშ გეშა ირქენს ბორიეფი, მუშ გეშათ კოკის დაბალი ტემპერატურა რე. კანკალეშა კოკის რე ზღველა, მერეხი ჭვემეფი დო ჭვემაშ შტორმეფი. თენა უმოსო ხვადუ ზარხულიშ თუთეფს (მანგი-მარაშინათუთა). კოკი იდვალუაფუ ობჟათე რჩქალი ოკიანეშ სუბტროპიკული ანტიციკლონიშ ძგას დო ეკვატორული კონვერგენციული ზონაშ მელე, თეშ გეშა კოკიშ მუკი-მუკის ვაუჩქჷ ციკლონეფი დო ტროპიკული ციკლონეფი.[10]

თანაფაშ კოკიშ კლიმატი[11]
ღურ ფურ მელ პირ მეს მან კვი მარ ეკე გჷმ გერ ქირ წანამოწანური
ოშქაშე ტემპერატურა (°C) 23.3 23.7 23.1 21.8 20.3 18.8 18.2 18.0 18.4 19.2 20.4 21,8 20.5
ნოლექეფი (მმ) 92,2 86,9 86,4 117,5 127,9 102,3 93,9 85,5 84,3 73,1 80,0 92,4 1124,7

გეოლოგია

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკი ვულკანური გორჩქინაშ მაღალი კოკი რე. ჯინჯიერო აკმოდირთუ სუმი შქჷრატლი აკოშქუმალირ ვულკანშე, თენეფ შქას უდიდაში რე ტერევაკა (სიმაღალა 507 მ). დჷნოსქილედი ჟირი ვულკანი რე პოიკე დო რანო-კაუ ბჟაეიოლ დო ობჟათე ნორთეფს, ნამუეფით კოკის სუმკუნთხულიშ ფორმას არზენა. თენეფიშ გინაწონს ჭიჭე კონუსეფი დო ვულკანური წჷმჷნაქიმინეფი იკათუანს რანო-რარაკუშ კრატერს, წიდაშ კონუს პუნა-პუნას დო შხვა მიარე ვულკანურ ფოთქვეფს, ნამუეფით იკათუანა ლავაშ სვირეფს.[12] ულირს პოიკე რდჷ მუჭოთ ზოხო კოკი, სოიშა ტერევაკას ვულკანური მასა მუს უმოს დიდ კოკიწკჷმა აკმაშქვანდჷ. კოკის დომინირენს ჰავაიიტეშ დო ბაზალტიშ ნადუეფი, ნამუეფით დიდარი რე რკინათ დო ქოგჷნა გალაპაგოსიშ კოკეფიშ მაგმურ კჷრდეეფს.[13]

თანაფაშ კოკი გოხურგილი რე თიჯგურა ჭიჭე კოკეფით, მუჭომეფით რე მოტუ-ნუი დო მოტუ-იტი, ნამუეფით ოკიანეშ ქვინჯიშე 2 000 მეტრაშ სიმაღალაშა რენა ერხინილეფი დო კონკეფს წჷმარინუანა. გვალა სალა-ი-გომესის გვალაგჷროხილიშ (უმოსო წყარიშთუდონი) ნორთი რე, გვალაშ მასივიშ, ნამუთ დიდი მუდანობათ იკათუანს წყარიშთუდონ გვალეფს. მასივი გინოზინდილი რე 2 700 კმ-ს ბჟაეიოლ ჸურე, ნასკაშ გვალაგჷროხილშახ დო ორხველჷ კოკიშ ბჟადალშე დვალირი წყარიშთუდონი კონკეფი პუკაო დო მოაი.[14] გვალაგჷროხილიშ ფორმირაფაქ მოხვადჷ ნასკაშ ფილაშ ბჟაეიოლ ჩხე ჭურჭულშე მოხარცქაშ შედეგო.[14] ნასკაშ გინოაბანაფაქ დო ფარალონიშ ფილაშ ფორმირაფაქ გინძე წყარსთუდონი გვალაგჷროხილი წჷმოქიმინჷ. პუკაოქ, მოაიქ დო თანაფაშ კოკიქ 750 000 წანაშ წოხლე აკიქიმინეს დო გვალაგჷროხილიშ არძაშე ახალ კოკეფს წჷმარინუანა. ვულკანიშ ეკონია ეშაგორგოთიქ მოხვადჷ 100 000 წანაშ წოხოლე.

XX ოშწანურაშ მაართა გვერდის, რანო-კაუშ კრატერიშ კჷდალეფშე გჷშმეშჷ ორქი, მუთ კოკიშ მამართვალქ ფოტოკამერას დაფიქსირჷ.[15] გეოლოგეფიშ აზრით, ეკონია ვულკანური აქტივობა თანაფაშ კოკის რდჷ 10 000 წანაშ წოხოლე.

რანო-კაუშ კრატერიშ ტობა

ისტორია

რედაქტირაფა
რაპა-ნუიშ ერუანული პარკი
იუნესკოშ მოსოფელი მონძალაშ ობიექტი
 
ქიანა ჩილე
ტიპი კულტურული
კრიტერიუმეფი i, iii, v
ერკებული იუნესკოშ ერკებული 274 274
 
ბჟაეიოლ კოკიშ მაართა ჩინებული ნახანტა, 1775 წანა, უილიამ ჰოჯსი

თანაფაშ კოკიშ ისტორია ძალამი დიდარი, მარა სანირზო რე. მუში მახორობაქ გაურზუ შქჷრენეფს, ეპიდემიეფს, მენოღალურ ლჷმას, დოლმახორეეფითვაჭრუას, კოლონიალიზმის დო დეფორესტაციას. თეშ უმკუჯინუო, ართ დღას, თიქ დეჩიჩიუ. კოკარეფს მუნეფიშ კულტურულ მონძეობაქ ოქიანეთ გოუჸოთჷ ჯოხო, თე მონძეობაშ მუდანობაშ დო ხარისხიშ ვაპროპორციულობაშ უმკუჯინუო თე თიიშ მუდანობაწკჷმა.

 
აჰუ-ტონგარიკი რანო-რარაკუშ გოხოლუას. 1990-იან წანეფს მეგორაფილი დო ეკონწყილი მოაიშ 15 ნოჭახნაკუ

კოკიშ დუდშეიანი ხორუეფი ოეგებიეთ ახ. წ. 300-1200 წანეფით ითარიღებუ, მუთ დოხოლაფირო მეურე მაართა მახორუეფიშ მუკორჩქინას ჰავაის. რადიომ-ნოშქერბადიშ მეთოდით დოთარიღაფაქ დოთირუ პოლინეზიაშ ორდოიანი ხორუეფიშ თარიღეფიშ თეიშა ჩინებული დახე არძა პოსტულატი. თეჟამო მერჩქინელი რე, ნამდა თანაფაშ კოკიქ დიხორჷ ახ. წ. დოხოლაფირო 700-1100 წანეფს. თეშ უმკუჯინუო, არქეოლოგეფიშ — ტერი ჰანტიშ დო კარლ ლიპოშ მიმალი გჷმორკვიებეფი მარზიენა ონდეთ გვიან თარიღის: „ანაკენას ორდოული სტრატიგრაფიული ფალეფიშ რადიუმ-ნოშქერბადიშ თარიღეფი ოძირანა, ნამდა კოკიშ კოლონიზაციაქ მოხვადჷ მოგვიანაფილო, ახ. წ. 1200 წანას.“[16][17]

გინოჩამეფიშ მეჯინათ, კოკის მაართა დოხორალა რდჷ ანაკენა. მუჭოთ ჯარედ დაიმონდი იჩიებუ, კალეტა-ანაკენაშ ტერიტორია წჷმარინუანდჷ არძაშე უჯგუშ დუდიშმითაფორაფალს გოპატჷნაფილი სუკეფშე, თეშ, მუჭოთ მუში ქვიშამი წყარპიჯეფი კანოეეფიშ ზუღაშა გატებელო, თეშენი შილებე, გვალო თე აბანს გოჭყაფედჷკო მაართა დოხორალა.[18] თეშ უმკუჯინუო, თე ჰიპოთეზა ვემურე რადიოკარბონულ დოთარიღაფას, ნამუშ მეჯინათ, ბრელ წანათ ორდო დოხორაფეფი რდჷ, გჷშაკერძაფილო ტაჰაის, ნამუშ რადიოკარბონული თარიღეფი ანაკენას მუდგაზმარენი ოშწანურათ უწორუანს.

არძაშე უმოსი შელებუანი ვერსიათ, კოკიქ დოხორინელქ იჸუ პოლინეზიარეფით, ნამუეფქჷთ კანოეეფით ვარა კატამარანეფით მორთეს 3 200 კმ-ით დოშორაფილი მარკიზიშ კოკეფიშე, ვარა 2 600 კმ-ით დოშორაფილი გამბიეშ კოკეფიშე (კოკი მანგარევა). მუჟამსჷთ კოკიშა ჯეიმზ კუკიქ მორთჷ, მუში ეკიპაჟიშ ართ-ართ პოლინეზიარ მაკათურს კოკი ბორა-ბორაშე, თაქიანეფწკჷმა კომუნიკაცია ვაგაჭირებუ, თენეფიშ ნინაქ თიშო გაგებუანქ იჸუ. რაპანუიშ ნინა გასაკვირო ხოლოს რდჷ მანგარევანულ ნინაწკჷმა, მუში ლექსიკაშ 80% თე ნინაშის მეგჷდჷ. 1999 წანას, პოლინეზიარეფიშ ნიშეფიშ რეკონსტრუქციეფით იშარეს დო თანაფაშ კოკის 19 დღაშა მიოჭირინდეს.[19]

გინოჩამეფიშ მეჯინათ, ნამუეფით 1860-იან წანეფს მისიონერეფქ ინიჭარეს, კოკის დუდშე ძალიერი კლასობური სისტემა უღუდუ. უმაღალაშ მამართვალ არიკის უღუდუ დიდი ნძალანება დჷნოსქილედ ჩხორო კლანშე დო მუნეფიშ მამართვალეფშე. უმაღალაში მამართვალი კოკიშ ლეგენდარული გჷმაჭყაფალიშ — ჰოტუ მატუაშ ბონი გამნარყი რდჷ. კულტურაშ არძაშე გჷშაგორილი ელემენტი რდჷ სტატუეტეფიშ მასივეფიშ — მოაიშ წარმება, ნამუეფით გოღორონთაფილ კჷნოხონეფს წჷმარინუანდეს. ჯერდეს, ნამდა შურდგჷმილეფს უღუდეს სიმბიოზური ურთიართალა ღურელეფწკჷმა, სოდეთ ღურელეფი მუკურდეს ირფელს, მუსჷთ შურდგჷმილეფი ოხვილჷდეს (ჭყანათელობა, დიხაშ ნოჸოფიერობა, ეღბალი დო შხვა). თეშენი შურდგჷმილეფი ოცადჷდეს ღურელეფიშ ქუას უღურალო გინოშქუმალას, მუთ თინეფს შურეფიშ ქიანას უჯგუში აბანიშ მოკინდაფაშ კვარზალს არზენდჷ. დოხორაფეფი წყარპიჯიწკჷმა რდჷ მონწყილი, თეშ გეშა ნოჭახნაკუეფი წყარპიჯიშ ღოზიშ მანგის რდჷ ინორანწკილი თეში, ნამდა დოხორალას დო მუნეფიშ გამნარყეფს გინაჯინედეს, ოჭიში ზუღაჸურე, შურეფიშ ქიანაშა აფუდეს ჭოფაფილი.

ჯარედ დაიმონდიშ აზრით, მოაიშ კიდანჯალაშ უკული კოკის აბანი უღუდუ კანიბალიზმის, მუთ გჷმოჭანაფილი რდჷ ორთაშობური გარემოშ დეგრადაციათ დო დეფორესტაციათ, მუქჷთ გჷმიჭანუ ეკოსისტემაში ედომუშამი დესტაბილიზაცია.[20] ბარბარა ვესტი ჭარნჷს: „თანაფაშ კოკიშა ევროპალეფიშ მოულაშა გარკვეული ხანით ორდო, რაპანიუს მოხვადჷ სოციალური სისტემაშ მერმენწა ნწალუაქ, მუთ გჷმოჭანაფილი რდჷ კოკიშ ეკოლოგიაშ თირუათ... 1722 წანას ევროპალეფიშ მოულაშ ბორჯის, კოკიშ მახორობა მორკებული რდჷ 2 000-3 000-შა, თიწკჷმა, მუჟამსჷთ წოხოლენ ოშწანურას მახორობაშ მუდანობაშ 15 000-ს ოჭირინდუანდჷ.“[21]

 
"დიაფალი ნანა" კორეტო მუშ ცირეფწკჷმა, "დიაფალ" კაროლინა დო ჰერიეტიწკჷმა 1877 წანას

მუჟამსჷთ კოკიშ მახორობაქ მირდჷ დო რესურსეფქ მირკჷ, მალიმორეფქ, ნამუეფით მატატოაშ ჯოხოთ რენა ჩინებული, ხეშა ქაშეჸოთეს უმოსი ნძალანება დო თე ბორჯის გეთუ კჷნოხონეფიშ კულტიქ, ნამუთ ადამიერი-მაფურინჯეშ კულტიქ დოთირუ. ბევრელი ჰუანი ჭარჷნს: „მანაშ (ნძალანებაშ) ცნება, ნამუთ გერსხუაფილი რდჷ მონძეობით ლიდერეფშა, გინილჷ ადამიერი-მაფურინჯეშ პერსონაშ ხეშა, მუქჷთ დოხოლაფირო 1540 წანას მოხვადჷ დო იგინძორებუდუ მოაიშ პერიოდიშ ფინალურ ეტაპიშახ.“[22] თე კულტი მუჭოთ აწესენდჷ, ღურელ კჷნოხონეფწკჷმა კავშირშო ვარდჷ ოხვილური გჷნძე სტატუეტეფი. თეშ უკული, ადამიერეფქ ნირზი ქჷდიჭყეს. თე პრეოცესის დიდი როლი ილაჸაფუ ღორონთ მაკემაკექ, ნამუსჷთ მიაჭარუაფუდუ ადამიერიშ გოჭყაფა. კეტრინ რუტლედჯი, ნამუთ 1919 წანაშ მუშ ექსპედიციაშ[23] მალობას სისტემატურო გორჷნდჷ კოკიშ ტრადიციეფს, ჭარჷნს, ნამდა ადამიერ-მაფურინჯეფშა (რაპანუიშ ნინაშ tangata manu) მეჯღუნილ ნირზეფქ დიჭყჷ დოხოლაფირო 1760 წანაშო, ევროპალეფიშ მუკორჩქინაშ უკული დო მეჭყორდჷ 1878 წანას, მუჟამსჷთ კათოლიკე მისიონერეფქ, ნამუეფქჷთ კოკის 1864 წანას მუკორჩქინდეს, მაართა ეკლესია დოკჷდეს. პეტროგლიფეფი, ნამუეფით თანაფაშ კოკის ადამიერ-მაფურინჯეს ასახიერენა, აბსოლოტურო გჷ ჰავაის მეგორაფილ კანკალე პატროგლიფის, მუთ თიშა მიოწურუანს, ნამდა თიში ცნება კოკიშ მაართა მახორუეფქ მიღეს.

ჰანტიშ დო ლიპოშ დოკუმენტაცია, ნამუქჷთ გჷშაშქუმალა Science-ს იჸუ გჷმობჟინაფილქ,[16] ბთავაზენა, ნამდა დაიმონდიშ თეზისის ვადასურენს არქეოლოგიური ნტკიცალუეფი. ჰანტის დო ლიპოს ვემიაგორეს 1 200 წანაშახიან ადამიერიფიშ რინაშ მუთუნნერ ნოქურიშა. მანგიორი, თინეფი მარზიენა მოსაზრებას, ნამდა კოკიშ ჯარალუაშ კოლაფსიშ თარი ბაძაძიქ იჸუ პოლინეზიურ ჸორჭუკიქ, ნამუქჷთ ორდოულ მახორუეფიშ ნიშეფს მაჸუნუ. მუნეფიშ ჰიპოთეზათ, ვირეფქ თეშ გემიარეს, ნამდა 20 მილიონ ართურს ქიმიოჭირინდეს დო უკული ხელათ, ედომუშამო მოჯალაგეს აბანობური პალმაშ თასი, მუქჷთ კოკიშ საკვებით აკონაზჷრუაშ კოლაფსი გჷმიჭანუ.

მუნეფიშ 1722-1770 წანეფიშ ანგარიშეფს ევროპალეფი შინანა კუჩხის გემარინჯ ნოჭახნაკუეფს, მარა ჯეიმს კუკიშ 1774 წანაშ ექსპედიციაშ ბორჯის მოაიშ გარკვეული ნორთი დონჯირაფილი რდჷ სახეთ გიმე, მუშ ბაძაძით ლჷმა რდჷ.

კოკიშ ისტორიაშე დაიმონდიშ დო თურ ჰეიერდალიშ ვერსიეფიშ მეჯინათ, ჰური მოაი — ანუ ნოჭახნაკუეფიშ ეკორთინაფა მიშჷ 1830-იან წანეფს, მუთ დინოხოლენი ლჷმათ რდჷ გჷმოჭანაფილი. 1838 წანას დოსქილადირი რდჷ ხვათახვალო ართი კუჩხიშ გემარინჯი მოაი, ნამუთ რანო-რარაკუშ კადას (ფერდის) იდვალუაფუდუ. ჩინებული რე კოკიშ ევროპალეფშახიანი ჯარალუაშობური კოლაფსიშ მორჩილი არქეოლოგიური ნტკიცალუა. თე პერიოდიშ კოკიშ მახორუეფიშ ძვალეფიშ პათოლოგიაშ დო ოსტეომეტრული მუნაჩემეფი სინთელუანო ოძირანა, ნამდა თე უბადობეფი შილებე მანგას რდჷკო მერსხუაფილი ძალადობუაწკჷმა.

კოკიშ მახორუეფიშ მაართა დოფიქსირაფილ კონტაქტიქ ევროპალეფწკჷმა 1722 წანაშ 5 პირელს (თანაფა დღას) აკოდირთჷ, მუჟამსჷთ კოკის ჰოლანდიარ მეშარე იაკობ როგევენქ ეჭანუ. თე ბორჯიშო კოკიშ მახორობა დოხოლაფირო აკმადგინანდჷ 2 000-3 000 ადამიერს. თე რიცხუ შილებე უმოსი ხოლო ჸოფედჷკო, მარა შილებე, მახორობაშ გარკვეული ნორთი როგევენიშ ბუნაშ მუკორჩქინაშ გეშა ეტახილ გაუგებრობათ შქურნაფილი დოტყობინელედჷკო. გეჸვენჯ ურცხოალ მაძირაფუეფქ 1770 წანაშ 15 გერგობათუთას კოკის ჟირ ესპანურ გემით — სან-ლორენცოთ დო სანტა-როსალიათ მიოდირთეს. ესპანარეფქ კოკი ეჭარეს, მუჭოთ მასიურო დამუშებელი, ნამუშ წყარპიჯიშ ზოლსჷთ ქუაშ ნოჭახნაკუეფი რდჷ ინორანწკილი.

 
ჭიჭე კოკი მოტუ-ნუი, ადამიერი-მაფურინჯეშ კულტიშ ცერემონიაშ ნორთი

ოთხი წანაშ უკული, 1744 წანას, კოკის ბრიტანალ მარკვიებელ ჯეიმზ კუკიქ ეჭანუ, ნამუთ იუჭყაფუდუ, ნამდა კანკალე ნოჭახნაკუ მერეხელი რდჷ. 1825 წანას კოკის ქჷმადირთჷ ბრიტანული ხვამარდი HMS Blossom-ქ, ნამუშ მაკათურეფიშ ეჭარუათ, მუნეფქ კოკის კუჩხის გემარინჯი ნოჭახნაკუეფი ვაძირეს. თანაფაშ კოკიქ XIX ოშწანურაშ მალობას კინე ანდაშა იჸუ ძირაფილქ, მარა თე ბორჯიშო კოკარეფი ვეგმირჩქინდანსეს მაჸალურ მერინას მუნაულეფიშ ჸურე, მუშ გეშათ 1860-იან წანეფშა კოკიშე ძალამი ნორკე ინფორმაცია რდჷ ჩინებული.

1860-იან წანეფს მიმალი მუმაჯალაგარი მოლინეფიშ სერიაქ კოკიშ მახორობაშ უდიდაში ნორთი ქეკიდინუ, ვარა კოკი ქჷდატებაფუ. 1862 წანას მოხვადჷ პერუალი დოლმახორეეფითმოვაჭარეეფიშ გენთხაფაქ. კათაშ ჭოფუეფი თუთეფიშ მალობას იგნიძორებუდუ, მუ ბორჯისჷთ ჭოფილქ იჸუ მახორობაშ გვერდიქ — 1500 კოჩქ დო ოსურქ.[24] ჭოფილეფს შქას რდჷ კოკიშ უმაღალაში მამართვალი, მუში ჩილი დო თი ადამიერეფი, ნამუეფსჷთ უჩქჷდეს რონგორონგოშ ჭარალუაშა ჭარუა დო კითხირი. მუჟამსჷთ დოლმახორეეფითმოვაჭარეეფქ გინოჭყვიდეს ხვამილაფირი კათაშ უკახალე დორთინაფა, კოკიშა თინეფქ კოკიშა დიდპატჷნეფიშ ეპიდემია გემშეღეს, მუქჷთ გეგნადუ კოკის დოსქილადირ მორჩილ მახორობას ხოლო. ეპიდემიაქ გიფაჩჷ თანაფაშ კოკიშე მარკიზიშ კოკეფშა. თანაფაშ კოკიშ მახორობაქ თი მუდანობაშა მირკჷ, ნამდა ფშხირას ღურელეფიშ მანთხორალი ხოლო მითინი ვარდჷ. XIX ოშწანურაშ შქა წანეფს ვერშაპიშმაჭოფალ გემეფქ კოკიშა ტუბერკულიოზი გემშეღეს, მუქჷთ თაშნეშე მიარე ადამიერი ქეკიდინუ, თინეფ შქას რდჷ მაართა ქირსიანი მისიონერი ეჟენ ეირო, ნამუქჷთ ლახარათ დოღურუ 1867 წანას. მუს ქიგიაჸუნუ კოკიშ მახორობაშ დოხოლაფირო ნანთხალ ნორთიქ. გეჸვენჯ წანეფს, მეშხურეობაშ ფერმეფიშ მამართვალეფქ დო მისიონერეფქ ღურელეფიშ დიხეფიშ ჸიდირი ქჷდიჭყეს, მუქჷთ ახალმუნაულეფს დო თაქიანეფს შქას დიდი ბანძღი გჷმიჭანუ.

ჟან-ბაპტისტ დიუტრუ-ბორნიექ მისიონერეფშე ქიჸიდჷ ჰანგა-როაშ მუკი-მუკის დვალირი თინეფიშ ტერიტორიეფი დო უკული ოში ჭკობა აბანობური მახორუ კოკი ტაიტის დო მიდეჸონჷ მუშ უნჩაშეფშა ომუშებუშა.[25] 1871 წანას დიუტრუ-ბორნიეს მისიონერეფქ ხოლო ქიმუგურეს დო 171 მახორუ გამბიეშ კოკეფიშა მიდეჸონეს. დოსქილადირეფს შქას უმოსო რჩჷნჷ კოჩეფქ დოსქიდეს. ამშვი წანაშ უკული, თანაფაშ კოკის ხვალე 111 ადამიერი ოხორანდჷ, ნამუეფშეთ ხვალე 36-ს შეულებუდუ გამნარყობაშ გოგინძორაფა.[26] გეჸვენჯ დეკადაშე ნორკე პერიოდის, მახორობაშ 97%-ქ დიღუპუ ვარა მიდართჷ, თაშ ნამდა, კოკიშ კულტურული რჩქინაშ უდიდაშ ნორთიქ თინეფწკჷმა ართო მედინჷ.

ალექსანდრე სალმონი, ინგლისარი ურია ვაჭარიშ დო ტაიტიშ პომარეშ დინასტიაშ პრინცესაშ სქი, ირიათო ოცადჷდჷ მონძეობათ მეღებული კოპრაშ პლანტაციეფშე საბოლოთ დურთინუაფუდუკო მუშეფი ოდაბადეშა. მუქ გეშეჸიდჷ კოკიშ დიხეფიშ უდიდაში ნორთი დო აკა სამუშათ დჷმაქირაფალო გინირთჷ. თინა ბრელს მუშენდჷ თანაფაშ კოკის ტურიზმიშ გოვითარაფაშო, თე ბორჯის თინა თარი ინფორმატორი რდჷ კოკის მომუშე ბრიტანული დო გერმანული არქეოლოგიურ ექსპედიციეფშო. 1888 წანაშ 2 ღურთუთას, სალმონქ კოკიშ დიხეფიშ დორხველი ნორთი ჩილეშ თარობას ქიმეჸიდჷ დო მუქ ხე ქჷმაჭარჷ, მუჭოთ მოწმექ, კოკიშე ნებეფიშ გინოჩამა ბორჯის. თიმ წანაშ ქირსეთუთას, მუქ ტაიტიშა დირთჷ. თანაფაშ კოკის რეალური მუ 1878 წანაშე 1888 წანაშა მართუნდუ, სოიშახ თიშე ნებეფს ჩილეს გინოჩანდჷ.

 
პოლიკარპო ტორო

კოკიშ ედომუშამი ანექსია ჩილექ 1888 წანაშ 9 ეკენიას მახვამილუ, ოზუღე ოფიცერ პოლიკარპო ტოროშ ხემანჯღვერობათ დო „კოკიშ მოძინაშ აპიჯაფათ" (ესპ. Tratado de Anexión de la isla). პოლიკარპო ტორო, მამუთ წჷმარინუანდჷ ჩილეშ თარობას ატამუ ტეკენაწკჷმა ხეშმოჭარაშ ბორჯის, უმაღალაშ მამართვალიშ დო მუშ ოჯახობაშ ღურაშ უკული, ჩილეშ თარობაშე „მაფათ“ იჸუ დოშანაფილქ. თე აპიჯაფაშ კანონიერებას კოკიშ კანკალე მახორუ ამდღარშა ეჭვიშ თუდო გიორინუანს. ოფიციალურო, ჩილექ იჸიდჷ ხვალე მეზონ-ბრანდერიშ შხურეფიშ რანჩო ელ-მოლიშ ტერიტორიეფით, ნამუეფით ნაჸიდერი რდჷ კოკიშ ეპიდემიათ ღურელი მახორუეფიშ გამნარყეფშე, უკულიანშო სუვერენიტეტი თელ კოკის გოფაჩჷ.

1960-იან წანეფშა, რაპანუიშ გინოსქილადირი წჷმმარინაფალეფი ხვალე ჰანგა-როას ოხორანდეს. კოკიშ დოსქილადირი ნორთი 1953 წანაშა იჯარათ რდჷ გინოჩამილი უილიამსონ-ბალფურიშ კომპანიაშა, მუჭოთ შხურეფიშ ფერმა.[27] 1966 წანაშა კოკის მართუნდუ ჩილეშ ოზუღე-ოურდუმე ძალეფი, თე წანაშე თიქ ედომუშამო რღიათ გინირთჷ დო ჩილეშ მენოღალეეფს გეგნაჩეს დორხველობაშა.[28]

XXI ოშწანურა

რედაქტირაფა

2007 წანაშ 30 მანგის, კონსტიტუციური რეფორმაშ ძალათ თანაფაშ კოკის დო ხუან-ფერნანდესიშ კოკეფს (თაშნეშე ჩინებული, მუჭოთ რობინზონ კრუზოშ კოკი) ჩილეშ „სპეციალური ტერიტორიეფიშ“ სტატუსიქ გეგნაჩეს. სპეციალური კანონიშ მეღებაშ მოლებას, კოკი კინე იმართუ, მუჭოთ ვალპარაისოშ რეგიონიშ ართ-ართი პროვინცია.[29]

2010 წანაშ 11 კვირკვეს, კოკიშ ბორჯით 18:15:15-ს მაართათ დეფქისირჷ 1 300 წანაშ უკული ბჟაშ ედომუშამ სერუაქ.[30]

BBC-შ ინფორმაციათ, 2010 წანაშ 3 ქირსეთუთას 25 ადამიერქ დეზიანჷ ჩილეშ პოლიციაშე რიზინიშ ტყვიეფიშ გჷმორინაფა ბორჯის, მუჟამსჷთ თინეფიშ თაქიანეფიშ გარკვეული ბუნაშ თი ნოდგჷმშე გინოხორაფას ოცადჷდეს, ნამუთ მუნეფს სუმ თუთაშ მალობას უკჷნებუდეს დო აცხადენდეს, ნამდა თინეფი თი დიხას რდჷ ეგაფილი, სოდეთ მუნეფიშ კჷნოხონეფს უკანანოთ მიდუღეს დიხეფი.[31]

ეკოლოგია

რედაქტირაფა
 
თანაფაშ კოკიშ გინოჯინუ ალმაშარეშე, 2001 წანას

თანაფაშ კოკი მუშ უხოლაშ მეძობელ, 415 კილომეტრით ბჟაეიოლშე დვალირ მორჩილ კოკი სალა-ი-გომესწკჷმა ართო, ეკოლოგეფშე გოშხვანაფილ, რაპანუიშ სუბტროპიკული ფართოფურცელამი ტყალეფიშ ეკორეგიონო მირჩქინუაფუ. დუდშეიანი, სუბტროპიკული ლამე ფართოფურცელამი ტყალეფი ამდღარშო ვამხვადუნა, მარა ლავაშ ნადუეფს მეგორაფილ ონთხორუეფი, პეულიშ ტვერიშ დო ჯაშ პალეობოტანიკური რკვიებეფი მოიწურუანა, ნამდა კოკი კჷნოხ ტყალამი ჸოფე, ჯალეფიშ მასივით, ბართვეფით, ოდიარეეფით ფორილი. მუჭოთ ნანთხორეფშე ირკვიებუ, კოკის ართ-ართი დომინანტი ჯაშ ჯიშეფი ჸოფე თეჟამო ეშალაფირი პალმა Paschalococos disperta, დო ჩილეური ღვინიშ პალმა (Jubaea chilensis). თე ჯალეფი ოშქაშე სიმაღალაშა მიოჭირინდაფალო ოხვილჷდეს დოხოლაფირო 100 წანას. პოლინეზიურ ჸორჭუკიქ, ნამუთ მაართა მახორუეფს მაჸუნეს თაქი, დიდი როლი ილაჸაფეს რაპანუიშ პალმაშ ქჷრაფას. ჸორჭუკიშ კიბირეფი ფოთქვეფს დო შხვა აბანეფს რე ძირაფილი. ჸორჭუკი სერიოზულო ოცილჷდჷ პალმეფიშ გომიარაფას. თე ფაქტიქ დო თაშნეშე მახორუეფიშ განშე პალმეფიშ გოჭვარუაქ, დოხოლაფირო 350 წანაშ წოხლე თე კოკის ჩანარიშ ეშალაფა გჷმიჭანუ.[32] პრეისტორიული ხანაშე, კოკის ირდუდუ ტრომირიშ ჯა (Sophora toromiro), მარა თეჟამო თინა ვულურო მარდუო ვამხვადუნა. თეშ უმკუჯინუო, კიუშ ომაფე ბოტანიკური ბაღეფი დო გოტენბურგიშ ბოტანიკური ბაღი თანაფაშ კოკის თე ჩანარიშ კინე გოშენაფაშ ღანკით ომენცარე პროგრამას ახორციელენა. პალმაშ დო ტორომიროშ ფაქტიურო ქჷრაფაშ უკული კოკის შანულამო ნორკე ნოლექი რე, მუთ ნორკე კონდენსაციათ რე გჷმოჭანაფილი. თიშ უკული, მუთ დახე თელი ოშწანურაშ მალობას კოკი გჷმირინუაფუდუ ანთასობათ შხურიშ ოდიარაფალო, 1900-იანი წანეფიშ ოშქაშეთ, კოკი ოდიარეთ დო ტოტორათ (Schoenoplectus californicus tatora) უმოსო რანო-რარაკუშ დო რანო-კაუშ კრატერული ტობეფიშ გოხოლუას რდჷ ფორილი. თი ფაქტი, ნამდა კოკის თე ლარჭემეფი ირდუ, ნამუეფსჷთ ანდეფს ტოტორას უძახჷნა, მოჸუნდეს თიშ თარ არგუმენტო, ნამდა ნოჭახნაკუეფიშ ემაკჷდალეფი ობჟათე ამერიკაშე რდეს ბადებათ (ბადება-წარმოშობა), მარა მუჭოთ ტობაშ სედიმენტეფიშ დო პეულიშ ტვერიშ ანალიზეფქ ოძირუ, თე ლარჭემეფი კოკის უკვე 30 000 წანა რე, მუთ ირდუნ. ადამიერეფიშ მოულაშა, თანაფაშ კოკის აკმიშაყარუდუ ზუღაშ მაფურინჯეფიშ დიდი კოლონიეფი, ნამუეფ შქას 30 აბანობური სახეობაშ რდჷ. ნანთხორა ტკიცაფილობეფი მოიწურუანს ხუთი ბუნაშ სქირონაშ მაფურინჯეშა (ჟირი ლაინა, ჟირი თუთიყუში დო ართი ჸანჩა, ნამუეფშეთ ამდღარშო თაქ არძა ეშაჭყვადილი რე.[33]

იმუნოსუპრეზანტულ ნარკოტიკ სიროლიმუსის მაართათ თანაფაშ კოკიშ ნერჩიშ სინჯეფს, სტრეპტომიცეტიშ (Streptomyces hygroscopicus) ბაქტერიეფს მიოგორეს. თეშ გეშა, თე ნარკოტიკი ჩინებული რე, მუჭოთ რაპამიცინი.[34] თეჟამო თის სიცოცხალაშ გოხანგინძორაფაშ ღანკით ჭუკეფშე ამორსენა.[35]

თანაფაშ კოკიშ ანაკენაშ პლაჟიშ პანორამა. ნაძირეფი ნოჭახნაკუეფი მაართა რდჷ, ნამუეფით 1955 წანას აბანობურეფქ ჯვეში მეთოდიშ გჷმორინაფათ ეიოპონეს მუნეფიშ დუდშეიან აბანეფს.

კოკის ჯალეფი თხჷთხას რე, ვანაფერო რე ორთაშობური ჭალეეფი. თე ირფელიშ ბაძაძი თინა რე, ნამდა თაქიანეფქ ნოჭახნაკუეფიშ კიდანჯალაშ პროცესის კოკი უდუნდებუო გოჭვარეს.[36] ექსპერიმენტულ არქეოლოგიაქ ოძირუ, ნამდა კანკალე ნოჭახნაკუს შილებე ინახუნუანდეს Y-იშ ფორმაშ ჯაშ ჩარჩოს, ნამუსჷთ მირო მანგა ერუას უძახჷდეს დო უკული თინეფიშ მოხვარათ დგჷნდეს საბოლოთ ოცერემონიე აბანეფს.[36] შხვა თეორიაშ მეჯინათ გჷმირინუანდეს ჯაშ ჟირ პარალელურ რელსის, ნამუეფით გინუღუდეს ნოჭახნაკუეფი.[37] რაპანუიშ ტრადიციეფი მეტაფორიულო ნწყჷნს შურიელ ნძალააობას (მანა) მუჭოთ საშუალებას, ნამუთჷთ მოაი „გინიაბანაფუდუ“ ოტახჷრეშე.

ობჟათეშ განედის დვალაფაშ გეშა, მორჩილი აკოჸინალუაშ პერიოდის (დოხოლაფირო 1650-1850 წ.წ.) კლიმატურ ეფექტეფქ დეფორესტაციაშ პროცესი ხოლო უმოსო გაწვავჷ, თეშ უმკუჯინუო, თე მოლინაშ ნოქური დიდო ვეგინაფუ.[36] ბრელი მარკვიებელი[38] მორჩილ აკოჸინალუათ გჷმოჭანაფილ ტემპერატურაშ დოლაფას რესურსეფიშ გჷმოლიებაშ დო პალმაშ ჯალეფიშ ქჷრაფაშ პროცესის დჷმახვარე ფაქტორო მირჩქინანს. თე მოსაზრებას მენცარეფი ვეზიარენა, მუთ ოწაწჷ პალმეფიშ ქჷრაფას.

ჯარედ დაიმონდი მუშ წიგნის კოლაფსი, ნამუსჷთ აფასენს ჯვეში თანაფაშ კოკიშ კჷნოხ კოლაფსის, კოკის მოხვალამირ დეფორესტაციაშ უთარაშ ბაძაძო კლიმატურ თირაფას მირჩქინანს. დაიმონდი იჩიებუ, ნამდა ჯალეფიშ ქჷრაფა მეურე მუში ცივილიზაციაშ დაკნინებას XVII-XVIII ოშწანურეფს. თენა იჩიებუ, ნამდა თინეფქ მეჭყვიდეს თე პერიოდის ნოჭახნაკუეფიშ კიდანჯალა დო დიჭყეს აჰუეფიშ (პლატფორმა, ნამუსჷთ ნოჭახნაკუეფი გედგჷდჷ) აკორღვაფა. თე მოარზაფა ბაჩილა რე, თე პერიოდის ივითარებუდუ ადამიერი-მაფურინჯეშ კულტი, თაშნეშე დიდი გოლინა იღვენუ მარკვიებელეფიშ, ვეშაპიშმაჭოფალი გემეფიშ, სანდლიშ ჯალეფით დო დოლმახორეეფითმოვაჭარეეფიშ მუკორჩქინაქ.

სანცხვარებელი ნოსქილედეფიშ გვამორღვაფუეფს იძირებე ჩხომიშ დო ფურინჯეფიშ ძვალეფიშ ალამო რკება, მუშ ბაძაძით რდჷ კოკიშ მახორუეფშე ოჩხომე ხვამარდეფიშ კიდანჯალაშ საშუალებეფიშ დინაფა, მაფურინჯეფქ მიოდინეს ბუდეშ ოგვაჯეშ აბანეფი. კანკალე აბანეფს იძირებე ნერჩიშ ეროზიაშ ნოქური, მუთ ჯალეფიშ სინორკათ რე გჷმოჭანაფილი. დჷნოლექეფიშ მინუშეფი ადასურენა, ნამდა აბანურ ჩანარეფიშ ბუნეფიშ გვერდიშ უმოსიქ გეშალჷ დო კოკიშ ჩანარულ ოფორუქ რადიკალურო დითირჷ. პოლინეზიარეფი დუდშე ფერმერეფი რდეს დო ვართ მეჩხომეეფი, მუნეფიშ საკვები აკმოდირთუდუ თიცალი ჩანარეფიშ პროდუქტეფშე, მუჭომეფით რე ტარიშ ჩხვიჩხვეფი, ჰამო კარტოფილი, მანიოკი, იამსი დო ბანანი. პროტეინიშ დუდი წყუ რდჷ ქოთომი დო ვართ ჩხომი. პოლინეზიაშ არძა კოკის დო თინეფ შქას თანაფაშ კოკის ხოლო აბანი უღუდუ კანიბალიზმის, ხვეიანმუნაწიშობაშ დო შქჷრენაშ პერიოდიშ უგშუგორუო.

 
კოკიშ დინოხოლენი ნორთიშ გინაჯინუ

ანთროპოლოგი ბონი პეისერიშ აზრით, კოკის დასაბაღო რდჷ რესურსეფი თი ბორჯიშო, მუჟამსჷთ თაქ ევროპალეფქ მორთეს მაართათ. კოკის დიო ხოლო რდჷ ჭიჭე ჯალეფი, უმოსო ტორმირო, ნამუქჷთ XX ოშწანურას გეშალჷ ოეგებიეთ ნელი რდუალაშე დო კოკიშ ეკოსისტემაშ თირაფაშ გეშა. იაკობ როგევენიშ კაპიტანი კორნელიუს ბუმენი მუშ ლუბაშ წინგაკის ჭარჷნს: „ჩქი ბძირით იამსი, ბანანეფი დო ჭე ქოქოსიშ პალმეფი დო ვაჸოფე მუთუნნერი ჯა, ვარა კულტურა“. როგევენიშ ოფიცერი კარლ ფრიდრიხ ბეჰრენსი იჩიებუ: „თაქიანეფი ბთავაზენდეს პალმაშ ჸალეფს რჩქალებაშ შინო“. ეთნოგრაფ ალფრედ მეტრო იჩიებუ, ნამდა ოხორუ ჸუდეეფიშ არძაშე გოფაჩილ ტიპის უძახჷდეს „ჰარე პაენგას“ (ამდღარშო ჩინებული, მუჭოთ „ნიში ჸუდე“), თიშენ, ნამდა მუში ორთვალი გინორთინაფილ ნიშის მოგენდჷ. ჸუდეეფიშ სარწკველო გჷმორინაფილი რდჷ ბაზალტიშ ფილეფი, ნამუეფსჷთ ჯაშ კონჭეფშო დოსქილადირი აფუდუ რხვილეფი, ნამუეფით თარი ბიჯგიშ ფუნქციას ასრულენდეს. თე ირფელს უკული რთუნდეს ტოტორაშ ჭაშ ფათ, მუსჷთ უკული ბეჭილი შანქარიშ ლარჭემიშ ფურცელეფიშ ფა მოჸუნდუ, გვალო ბოლოს — ბეჭილი ოდიარეშ ფა. თი ბორჯიშ ევროპალი მაძირაფუეფი იჩიებუდეს, ნამდა მუნეფქ ძირეს „პალმაშ ჯალეფიშ დიდი ჯიკი.“ პეისერიშ ტკიცაფათ, თენა თიშე მიოწურუანს, ნამდა თე ბორჯიშო დიდი ჯალეფი დიო ხოლო ქორდჷ თაქი, მუთ ვემურე ბოუმანიშ ჟიდოთქუალირ ციტატას. პლანტაციეფი უმოს ფშხირას კოკიშ დინოხოლენ ნორთის იდვალუაფუდუ, სუკეფს მელე, დუდრღია ლავაშ სვირეფს დო შხვა — ჯიმუამი ბორიეფიშ დო წყარპიჯიშე მუმალი წყჷთე ჩხაპეფიშე თხილერ აბანეფს. შილებე, ნამდა ბრელი ევროპალი კოკიშ დინოხოლენ ნორთეფშა მიშულას ვარისკჷნდეს. ევროპალეფშო XIX ოშწანურაშა უგმურკვიებუ სქიდუდუ ნოჭახნაკუეფიშ ოტახჷრე, ნამუთ წყარპიჯიშე ართი კილომეტრიშ დოშორაფათ, ქვერსემ, 100 მეტრაშ სიმაღალაშ კჷრდეს იდვალუაფუდუ.

ეკონია ოშწანურეფს კოკის აბანი უღუდუ ნერჩიშ მასშტაბურ ეროზიას, მუთ ოეგებიეთ დიხაშმოქმენდალათ დო მასიური დეფორესტაციათ რე გჷმოჭანაფილი. მუჭოთ რჩქჷ, თე პროცესი ჭიე-ჭიეთ მიშჷ დო შილებე თინა ხოლო უმოსო გაუფრაშჷკო XX ოშწანურას შხურეფიშ დოჭყანაფაქ. მუჭოთ იაკობ როგევენი იჩიებუდუ, ნამდა თანაფაშ კოკი გჷშაკერძაფილო ნოჸოფიერი რდჷ: აკა მაფურინჯე, მუსჷთ თინეფი რდჷნდეს, რდჷ ქოთომი. მუნეფს მოჸუნდეს ბანანი, შანქარიშ ლარჭემი დო ჰამო კარტოფილი. 1876 წანას კოკის ეჭანუ ფრანგი ოზუღე ოფიცერქ დო მარკვიებელქ ჟან-ფრანსუა დე ლაპერუზიქ. მუჭოთ მუში მებაღე იჩიებუ, წანამოწანას სუმი დღაშ მუშობა რდჷ ბაღჷდჷ მახორუეფიშ ეიოჯუმალარო.

ლაპერუზიშ ექსპედიციაშ მაიორი როლენი ჭარჷნს: „შქჷრენშე დაღამაკებული ადამიერეფიშ მანგიორო, ჩქიმ თოლიშ წოხოლე გვალო შხვა სურათიქ გეგნიფაჩჷ — დიდი მუდანობაშ მახორობა, ნამუთ გჷშეგორუდუ უმოსი სისქვამეთ, ვინდარო შხვა ნამთინ კოკის. ნერჩი, გვალო ჭიჭე მუშობაშ უკულ ხოლო ირზენდჷ მახორობაშ ეჯუმალაშ საშუალებას, დოვლათი მიშჷ თიშ უმოსი, მუთ რდჷ ოხვილური კოკიშ მახორუეფშო“.[39]

დაიმონდიშ მეჯინათ, კოკიშ ალმახანური მახორუეფიშ ზეპირ ტრადიციეფს რჩქჷ კანიბალიზმიშ შანეფი, მუსჷთ თინა კოლაფსიშ დჷმაჩქარაფალ ტკიცაფილობათ მირჩქინანს. მაგალითიშო, თინა იშინანს, მუჭო უწუ ართ კონწარო გურმოულირ მახორუქ მუშ ტერს: „დიასქანიშ ხორცი ჩქიმ კიბირეფს შქას გიჭკადუ“. დაიმონდიშ ტკიცაფათ, თენა თიშა მიოწურუანს, ნამდა საკვებიშ მარაგიქ საბოლოთ გოქჷრჷ.[40] თაქ ოკო ეიშანას, ნამდა პოლინეზიურ კულტურეფს კანიბალიზმი ფართას რდჷ გოფაჩილი.[41] ადამიერეფიშ ძვალეფშა მეგორაფილი რე რელიგიური პლატფორმეფიშ უკახალე, მუთ თიშა მიოწურუანს, ნამდა თანაფაშ კოკის კანიბალიზმი რიტუალურ ადათიშ ხასიათის ატარენდჷ. ალმახანური ეთნოგრაფიული რკვიებეფი ნამთინ პერიოდის ფართო კანიბალიზმიშ არსებობას ეჭვიშთუდო გიორიანუანა. კოკიშ მაართა მენცარული გჷმორკვიება (1914) ოძირანს, ნამდა თაქიანი კათა კონწარო გინივარანდჷ მუნეფიშ, ვარა მუნეფიშ კჷნოხონეფიშ კანიბალიზმიშ მეთხოზინს.[23]

კულტურა

რედაქტირაფა

მითოლოგია

რედაქტირაფა

არძაშე თარი მითოლოგიური პერსონაჟეფი რენა:

  • ტანგატა-მანუ — ადამიერი-მაფურინჯე, ნამუსჷთ დოჸონს ჩანდეს (ქორთ. თაყვანს სცემდნენ) 1860-იან წანეფშა.
  • მაკემაკე — ნიშულამი ღორონთი
  • აკუ-აკუ — ფაქვეფიშ მათხილე
  • მოია-კავა-კავა — ჰანაუ-ეპეშ (გჷნძეჸუჯამეფიშ) ლანდი.
  • ჰეკაი იტე უმუ პარე ჰაონჰა ტაკაპუ ჰანაუ ეპე კაი ნორუეგო — წიმინდე შელორსა, ნამუსჷთ ფაქვაშა მითულაშა აკუ-აკუშ დარჩქიალაფარო თქუანდეს.

ქუას მუშობა

რედაქტირაფა

რაპანუიშ კათა ფაქტიურო ქუაშ ხანაშ ცივილიზაცია რდჷ დო თინეფი ფართას გჷმირინუანდეს აბანობურ შხვადოშხვა სახეშ ქუას:

  • ბაზალტი — ბერჯეკი ქუა, გჷმორინაფილი რე მოაიშ ხვალე ართ ნოჭახნაკუს, ნამუთ ამდღა ლონდონიშ მუზეუმს იჩუალუაფუ.
  • ობსიდიანი — ვულკანური შუშა, ნამუშ კვათიერ პიჯისჷთ ოჭკირალ ანჯარო გჷმირინუანდეს. თაშნეშე, თიშე გოხაზჷრაფილ თოლეფს ინახუნუანდეს ნოჭახნაკუეფს.
  • ჭითა სკორია ჰანგა-როაშ კრატერიშ, პუნა-პაუშ ოტახჷრეშე — ბარჩხალა ჭითა ქუა, ნამუსჷთ პუკაოთ (ნოჭახნაკუშ ქუდი) გჷმირინუანდეს. თაშნეშე თიშე რე გოხაზჷრაფილი მუდგაზმარენი ნოჭახნაკუ.
  • ტუფი — რანო-რარაკუშ კრატერშე ბრელით უმოს ეფას დასამუშებელი ქუა, ვინდარო ბაზალტი. თიშე რე გოხაზჷრაფილი ნოჭახნაკუეფიშ უმეტაში ნორთი.

მოაი (ნოჭახნაკუეფი)

რედაქტირაფა
 
ტუკუტური — ვანაფერი, ბირგულდოშქუმალირი ბჟაკეამი მოაი

ქუაშ ქვერსემი ნოჭახნაკუეფი (მოაი), ნამუეფიშ ჭყოლოფათ თანაფაშ კოკი მოსოფელს რე ჩინებული, ახ. წ. 1100-1680 წანეფს ეიოგეს. გვალო რენჯი 887 მონოლითური ქუაშ ნოჭახნაკუ ათეჟამო დვალირი რე მუჭოთ კოკის, თაშნეშე თიშე დოშორაფილ მუზეუმეფს.[42] თიშ უმკუჯინუო, ნამდა ნოჭახნაკუს ფშხირას მიშინუანა, მუჭოთ „თანაფაშ კოკიშ დუდეფი“, თინეფი ედომუშამ ასაგასას წჷმარინუანა. კანკალე ნოჭახნაკუს მინდორს აფუ ბირგული დოშქუმალირი, ხელეფი ქვარაშა აფუ გენწყილი.[43][44] მიმაცაცუ ნერჩეფიშ გეშა, კანკალე ნოჭახნაკუ კჷსერშახ დიხას რე ინოციკაფილი.

დახე არძა მოაი (95%) ეშაკვათილი შხვადოშხვანერო, დოპრესილი, ეფას დამუშებადი გოსკენჩერაფილი ვულკანური ფრაველიშე, ვარა ტუფიშე, ნამუეფსჷთ ხვალე აკა ართ აბანს, შქჷრატილ ვულკან რანო-რარაკუს მიპალუანდეს. თაქიანეფი, ნამუეფით თინეფს ჭახნაკანდეს, გჷმირინუანდეს ხვალე ქუაშ ანჯარეფს, უმოსო ბაზალტიშის, ნამუთ კოკის დიდი მუდანობათ რე. მუჟამსჷთ ანჯარეფი დირგალუდუ, თინეფს ახალშო ულასჷრანდეს პიჯის. ეშაკვათუაშ დოჭყაფაშ წოხლე, ვულკანურ ქუას წყარს ორტუანდეს, მუსჷთ სამუშაშ პროცესის პერიოდულო კინე ორტუანდეს. თიშ უმკუჯინუო, ნამდა ართ დო კინ თი ბორჯის შხვადოშხვანერ ნოჭახნაკუეფშე ბრელი ბუნა მუშენდჷ, 5-6 კოჩამი ბუნა ართი მოაიშ ოხაზჷრაფალო დოხოლაფირო ართი წანას ოხვილჷდჷ. ირი ნოჭახნაკუ საგვარეულოშ ღურელ მამართვალს წჷმარინუანდჷ.

 
ნოღა ჰანგა-როაწკჷმა დვალირი ჟირი აჰუ ნოჭახნაკუეფამო

ეიოშანალი რე, ნამდა ნოჭახნაკუეფიშ ხვალე ნაოთხარქ იჸუ გერინაფილქ, მუჟამს დოხოლაფირო გვერდიქ დოსქიდჷ რანო-რარაკუშ ოტახჷრეს დო შხვადოშხვა აბანეფს, ოეგებიეთ, მუნეფიშ საბოლო აბანშა მიმაულარ შარას. უდიდაში ნოჭახნაკუ გედგჷმილი რე პლატფორმას, ნამუსჷთ „პაროს“ უძახჷნა. თიში წონა რე 82 ტონა დო 9,8 მეტრაშ სიგინძაშ რე.[45] თე წონაშ შხვა მუდგაზმარენი ნოჭახნაკუ დოდგჷმილი რე ოორუე დო ობჟათე წყარპიჯეფს. ამდღაშა უჩინებუ რე ნოჭახნაკუეფიშ გინოღალაშ მეთოდეფი. შელებუან ვარიანტეფს შქას ართ-ართო მირჩქინანა თ.ჯ. მირო მანგა ერუას, Y-შ ფორმაშ მარხილს გინოჯვარედინაფილი ნორთეფით, ნამუსჷთ ნოჭახნაკუეფს ჰაუ-ჰაუშ ჯაშ დჷრიკადი დო სკენჩერე ქერქიშ თოკეფიშ კჷსერს გოქუნუათ გიოკირანდეს.[46] მოაიშ ზომეფიშ მეჯინათ ირაგადე, ნამდა თინა უღალჷდჷკო ოკო 180-250 ადამიერს. დოხოლაფირო 50 ნოჭახნაკუქ ჩქინ ბორჯის ხეახალშო იჸუ ეპონილქ მუნეფიშ დუდშეიან აბანეფს. თენეფ შქას მაართა რდჷ აჰუ ატურე ჰუკე ანაკენაშ პლაჟის 1958 წანას. მუში გერინაფაქ თურ ჰეიერდალიშ ექსპედიციაშ ბორჯის მოხვადჷ დო გჷმორინაფილქ იჸუ ტრადიციულ მეთოდეფქ.

აჰუ

რედაქტირაფა
 
აჰუ აკივი — ართ-ართი კოკიშ დინოხოლენ ნორთის დვალირი მუდგაზმარენი აჰუშე. თინა ართკაკალია რე, ნამუშ ნოჭახნაკუეფით ოკიანეშა იჯინენა

თანაფაშ კოკის აჰუს უძახჷდეს ქუაშ პლატფორმეფს. ნოჭახნაკუეფიშ კიდანჯალაშ პერიოდის დო თიშ უკულით ბრელი შხვადოშხვანერი აჰუ ეიოგეს. ბრელ ნოჭახნაკუს გჷმირინუანდეს ადამიერიშ გასაშ (ჩონჩხიშ) ოჩუალარო. ართი ნოჭახნაკუ უკული დინამიტით აფეთქეს; აჰუ ტუნგარიკი ცუნამქ კოკიშ დინოხოლენ ნორთიშა გეგნააბანჷ. 313 ჩინებული აჰუშე 125-ს გერინაფილი რდჷ მოაი — ჯინჯიერო ხვალე ართი, მუშ ბაძაძით ოეგებიეთ მოაიშ კიდანჯალაშ სიკუნტალა დო თინეფიშ გინოაბანაფაწკჷმა მერსხუაფილი სირთულეეფი რე. რანო-რარაკუშე ართ კილომეტრის დვალირ აჰუ ტონგარიკის გერინაფილი რდჷ არძაშე მეტი დო არძაშე უმოსი მაღალი ნოჭახნაკუეფი, გვალო 15 კაკალი. მოაიშ შხვა გჷშაგორილი აჰუეფი რე აჰუ ავივი, ნამუთ გაგშანწყუ 1960 წანას უილიამ მენოიქ, ნაუ-ნაუ ანაკენაშ წყარპიჯის დო ტაჰაი. კანკალე ნოჭახნაკუ, ნამუთ შილებე ჯაშე რდჷკო გოხაზჷრაფილი, დინაფილი რე.

 
აჰუ ტონგარიკიშ მოაი (ნაძირეფი რე 6 მოაი გვალო არსებული 15-შე)

აჰუშ მუნაღაზაშ კლასიკური ელემენტეფი რე:

  • მუდგაზმარენი ფუტიშ სიმაღალაშ გიობიჯალი კიდალა, ნამუთ მუჭოთ წესი, ზუღას გინაჯინე.
  • ფორმიაშ ბაზალტიშ ფილეფით ეგაფილი ფასადური სუმკუნთხული კიდალა, ნამუსჷთ პაენგას უძახჷდეს
  • ჭითა სკორიაშე გოხაზჷრაფილი აბრა, ნამუთ ფასადის რდჷ მიკომარგებული
  • გინოწონილობა კოკიშ დინახანლენ განშე, ნამუთ მეგჷდჷ გოფაჩილ ფსუალეფს
  • ზომეფიშ მეჯინათ დონწყილი წყარშე შჷრილი კვარკვალია ქუალეფშე აკოქიმინელი ქუაფინილი
  • ქუალეფიშ რანწკი გინოწონილობაშახ
  • მორაწკილი მოედანი აჰუშ წოხლე. მუს მარაეს უძახჷდეს
  • აჰუშ დინოხოლენი ნორთი ეფშა რდჷ როხეფით

ბრელი აჰუშ წვანდის იდვალუაფუდუ:

  • ოთხკუნთხული პიედსტალს გერინაფილი, კოკიშ დინოხოლენ ნორთიშა მაჯინუ მოაი
  • პუკაო (ქუდეფი) მოაიშ დუდის (1300 წანაშ უკული ეგაფილ პლატფორმას)
  • ცერემონიაშ მიმალობაშ ბორჯის, ნოჭახნაკუს თოლეფს ინუხუნუანდეს. თოლიშ ჩე ნორთი გოხაზჷრაფილი რდჷ მარჯანშე, ირისი - ობსიდიანიშ ვარა ჭითა სკორიაშე.

აჰუქ გევითარჷ პოლინეზიურ ტრადიციულ მარაეშე. თე კონტექსტის, აჰუ რდჷ ჭიჭე სტრუქტურა, კანკალეშა ჭათ გინორთვილი, სოდეთ წიმინდე მოღეეფი, თენეფ შქას სტატუეტეფი რდჷ ინონწყილი. მუჭოთ წესი, აჰუ, მარაეშ ვარა თარი მოედანიშ ხასჷლას იდვალუაფუდუ, სოდეთ ინწყაფუდუ ცერემონიეფი. თეშ უმკუჯინუო, თანაფაშ კოკის აჰუქ დო მოაიქ ბრელით ფართო ზომეფი ქიმიღეს. თაქ მარაე აჰუშ წოხლე დვალირ მორაწკმოედანს წჷმარინუანს. უდიდაში აჰუშ სიგინძა 220 მეტრა რე დო 15 ნოჭახნაკუს ინტჷრინუანს, ნამუეფშეთ კანკალეშ სიმაღალა 15 მეტრა რე. აჰუშ კიდანჯალაშო გჷმორინაფალი ქუალეფი მუჭოთ წესი ბრელით უმოს ჭიჭე რე, ვინდარო მოაი, თეშენი მოღეეფიშ მონთჷრუა ნორკე ხანდას თხულენდჷ, მარა ძალამ ხანდას ოხვილჷდჷ მუშ წოხლე დვალირი ხელობური მოედანიშ მონწყუალა.

აჰუეფი უმოსო წყარპიჯეფს რე ინორანწკილი, ტერევაკაშ გვალაშ ბჟადალ კართეეფს დო რანო-კაუშ დო პოიკეშ სუკეფიშ მოხ. ართი აჰუ ნოჭახნაკუეფწკჷმა ართო 1880-იან წანეფს ეჭარილი რდჷ რანო-კაუწკჷმა დვალირ კჷრდეეეფს, მარა კატერინ რუტლეჯიშ ექსპედიციაშახ თიქ წყარპიჯიშა გალენწყუ.

მოსოფელიშ ჩუპა

რედაქტირაფა
 
„მოსოფელიშ ჩუპა“

ანაკენაშ პლაჟიშ გოხოლუას, აჰუ ტე პიტო კლურაშ ხასჷლას იდვალუაფუ ურჩქვანჷ ქუაშ ძეგლი, ნამუთ წჷმარინუანს წყარშე შჷრილ პლაჟიშ ქუას, მუში მაგურიშა თაშნეშე მეგორაფილი რე ახალ ზელანდიას. მუჭოთ ამდღა თაქიანეფი რაგადანა, ცენტრალური კვარკვალია ქუა ჰოტუ მატუაქ მიღჷ მუში შურობუმუშე. გეოლოგეფს მიორჩქჷნა, ნამდა ქუა აბანობური გორჩქინაშ რე, მუთ თაშნეშე მეურე ორდოულ ზეპირ გინოჩამეფს. თე გინოჩამფიშ მეჯინათ, თე კჷრდე დარცხუ კლანქ, ნამუთ თის თანჯაშ ეიოღანკალო გჷმირინუანდჷ. უკულიანშო თინა მუნეფს ოორუეშ კლანეფიშ აკოშქუმალა მირუქ მიდუღუ, ნამუეფქჷთ თინა ტე პიტო კურაშა მიდეღეს, მუჭოთ ლჷმაშ ბორჯის აშნაჸათემი ნორჩვი. თი ფაქტი, ნამდა ქუა რე დიდი დო ორთაშურო კვარკვალია, მიოწურუანს, ნამდა თინა „მანაშ“ ფუნქციეფით რდჷ დოხარგელი დო გჷმირინუაფუდუ, მუჭოთ თილისმა. „ჩუპა“ ქუა იკათუანს რკინას დო გაჩქჷ ჭაჭმენტური მეზინდაფა.

ქუაშ კჷდალეფი

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკიშ ქუათ კიდანჯალაშ ართ-ართი უმაღალაში ხარისხიშ მაგალითი რე ვინაპუშ აჰუშ კჷდალა. თინა ეგაფილი რე კირნწყჷმილიშ უმუშეთ, დამუშებული ბაზალტიშ ნატახერეფშე, ნამუეფით ზომათ ზუსტას ართიანიშ მანგი რე დო დოხოლაფირო 7 ტონა რენა წონათ. მუს გარკვეული ანგარიული მაგურობა უღუ ობჟათე ამერიკას რინელ ინკეფიშე ენაგეფუ კანკალე ქუაშ კჷდალაწკჷმა.

ქუაშ ჸუდეეფი

რედაქტირაფა
 
ჰარე მოა — ოკარიე. 3D ლაზერული სკანერით მეღებული ფოტო

თანაფაშ კოკის კჷნოხ ჸუდეეფიშ ჟირი ტიპი რდჷ გოფაჩილი: ჰარე პაენგა — ჸუდე ოვალური ოსხჷრით, ეგაფილი ბაზალტიშ ფილეფით დო გინორთვილი ჭათ, მუშ გეშათ მუნორთინაფილ ნიშის აგურუდუ დო ჰარე ოკა — ქუაშ კვარკვალია სტრუქტურა. ხოლო ართი სახეობაშ ქუაშ სტრუქტურეფს ტუპას უძახჷდეს, მუთ ძალამო ქოგჷდჷ ჰარე ოკას. ტუპას ასტრონომი-ქურუმეფი ოხორანდეს წყარპიჯიწკჷმა, სოჸურეშეთ მურიცხეფიშ ყარაფიშა დაკვირა ეფას შილებედჷ. ხორუეფი თანშენშე იკათუანდჷ ჰარე მოას, ქუაშ ლაგინძია სტრუქტურეფს, ნამუეფსჷთ ოკარიეეფო გჷმირინუანდეს. უნიკალური რე ოცერემონიე ოფუტე ორონგოშ ჸუდეეფი, თიშენი, ნამდა თინეფი ელაგენა ჰარე პაენგას, მარა ეგაფილი რე ბაზალტიშ ბირტყა ფილეფით, ნამუსჷთ რანო-კაუშ კრატერს მიპალუანდეს. არძა ტიპიშ ჸუდეშა მინაულარი ძალამი დაბალი რე დო დინოხოლე მინულა ხვალე მინოხოხუათ რე შელებუანი.

გოფაჩილი ინფორმაციათ, რაპანუიშ ორდოიანი ხანაშ თაქიანი მახორობა ღურელეფს ჭიჭე ორგუალი კანოეთ ზუღაშა უტენდჷ, თეშ მუჭოთ პოლინეზიაშ შხვა კოკეფს მახორუ მუნეფიშ მოჯიმალეეფი. მოგვიანაფილო მუნეფქ ღურელეფიშ ნაფულ ფაქვას ჭუალა ქჷდიჭყეს თეში, ნამდა ძვალეფი ტერშე შებღალუაშე დოუთხილუდესკო. XVIII ოშწანურაშ გვიანი პერიოდიშ რიაშ ბორჯის, კოკარეფქ ღურელეფიშ ჭუალა ეკორთინაფილ მოაიშ დო სტრუქტურაშ წოხოლენ კიდჷალას შქას ქჷდიჭყეს. ეპიდემიაშ შხაფაშ ბორჯის ეიოგანდეს მასიურ საფულეეფს, ნამუთ გვერდო პირამიდაშ ფორმაშ ქუაშ სტრუქტურას წჷმარინუანდჷ.

პეტროგლიფეფი

რედაქტირაფა

პეტროგლიფეფი ქუას ეშაკვათილ სურათეფს ჯოხო. თანაფაშ კოკის თინეფიშ ართ-ართი უდიდარაში კოლექცია აპალუ თელი პოლინეზიაშ მასშტაბით. კატალოგიშა მიშაღალირი რე დოხოლაფირო 1 000 აბანიშ 4 000-შ უმოსი პეტროგლიფი. ნოღაზეფს დო სურათეფს ქუას მიარე ბაძაძით ეშმაკვათჷნდეს, თენეფ შქას რე: აკუქიმინჷდესკო ტოტემეფი, დოუშანჷდესჷკო ტერიტორია, ვარა უღურალო გუშქვაფუდესჷკო პიროვნება, ვარა მუთუნი მოლინა. კოკის პეტროგლიფეფიშ გჷშაკერძაფილი თემეფიშ სიშხირაშ გოშხვანაფილი ვარიაციეფი რე, ნამუეფით უმეტაშო ადამიერი-მაფურინჯეშ თემატიკაშა რე ღოლამირი დო აკოკათინელი რე ორონგოს. შხვა თემატიკეფს შქას რე ზუღაშ კუეფი, კომარი (ოსურიშ გალეიანი სასქესო ორგანოეფი) დო მაკემაკე — ადამიერი-მაფურინჯეშ კულტიშ უმაღალაში ღორონთი.[47]

პეტროგლიფეფი თაშნეშე დჷმახასიათაფალი რე მარკიზიშ კოკეფშო.


  •  
    ჭითა სკორიას ეშაკვათილი მაკემაკე ჟირ ადამიერ-მაფურინჯეწკჷმა ართო
  •  
    აჰუ ტონგარიკიშ გოხოლუას მეგორაფილი ჩხომიშ პეტროგლიფი

ფაქვეფი

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკის დო მუშ მეძობელ ჭიჭე კოკი მოტუ-ნუის გჷშაკერძაფილო დიდი მუდანობათ რე ფაქვეფი. ბრელ ფაქვას იძირებე ადამიერეფშე თინეფიშ გჷმორინაფაშ ნოქური, მუჭოთ ჩანარეფიშ მაჸონაფალო, თეში ოფორტიფიკაციეთ. თინეფი იკათუანა ონჭირე მითაულარეფს დო მითაფორაფალ აბანეფს. ბრელი ფაქვა მოშინაფილი რე რაპანუიშ მითეფს დო ლეგენდეფს.

 
რონგორონგოშ მინუში

რონგორონგო

რედაქტირაფა

უჩინებუ რე თანაფაშ კოკიშ ამდღარშა უგუშიფრუ ჭარალუაშ — რონგორონგოშ გოჭყაფაშ ისტორია — გოჭყაფილქ იჸუ თიქ გალენ გოლინათ, დო ვარ ევროპალეფწკჷმა კონტაქტიშ უკული. ბჟადალური ჭარალუაშ გაჩინებაფაქ 1970 წანაშ ესპანარეფიშ ვიზიტიშ ბორჯის, შილებე კოკიშ მამართვალ კლასის ქაფიქრებაფუ რონგორონგოშ, მუჭოთ რელიგიური ანჯარიშ გოჭყაფა.[48] რონგორონგოშ გარკვეული მანგურობა უღუ პეტროგლიფეფიშ მოჸონილობაწკჷმა,[49] მარა ანთასობათ პეტროგლიფიშე გოშხვანაფათ, მუში ნამთინი მინუში ქუას ვარე ეშაკვათილი.

რონგორონგოშე მაართათ 1864 წანას ფრანგი მისიონერი ეჟენ ეირო იუჭყაფუ. თე ბორჯიშო, მუდგაზმარენი კოკარი აცხადენდჷ, ნამდა მუნეფს შეულებუდეს ნაჭარაშ გაგება, მარა თიში გოშიფრუაშ ირი ცადაქ უმოღექ გჷშართჷ. ტრადიციაშ მეჯინათ, ჭარუა-კითხირი ხვალე მამართვალ ფანიეფს დო პაპეფს უჩქჷდეს. გვალო თექ გინირთჷ რონგორონგოს კითხირიშ ედომუშამი რჩქინაშ დინაფაშ ბაძაძიქ, თიშენ, ნამდა 1860-იან წანეფს კოკიშ ელიტა მოსპეს ედომუშამო.

რონგორონგოშ ოშობათ ძირაფილი მინუშიშე (უმოსო ჯაშ დაფეფი, ლაბაშეფი დო სკულპტურეფი) ხვალე 28-ქ გინასქიდჷ, თიშენ, ნამდა მისიონერეფქ თინეფიშ უდიდაში ნორთი მოჯჷლიკეს. თინეფი ამდღა თელი მოსოფელიშ მასშტაბით, შხვადოშხვა მუზეუმეფს რე მიკოცჷმილი, ხვალე მუდგაზმარენი მინუში სქჷდუ თანაფაშ კოკის. ნინა ამდღარშა უგუშიფრუ სქჷდუ. აკა ართი მუდგარენი, მუშეთ გურაფილეფი ითანხმებუნან თინა რე, ნამდა რონგორონგო პიქტოგრაფიული ჭარალუა რე დო ბუსტროფედონიშ სტილს იკითხირუაფუ, ანუ ჭარუაშ გეზა თირაფადი რე ღოზეფიშ მეჯინათ.

ჯას ეშაკვათუა

რედაქტირაფა
 
ვატიპური ბურწემიშობური სტატუეტი
 
დაღარი სტატუეტი

XVIII-XIX ოშწანურეფს თანაფაშ კოკის ჯა-მოღე დიდი ვანაფერობა რდჷ, მარა ჯას ეშაკვათილ მაღალ დონეშ ორნამენტეფქ კოკიშე იშენ ქუმოხვადეს მოსოფელიშ შხვადოშხვა მუზეუმეფს. თენეფ შქას გჷშაკერძაფილეფი რე:[50]

  • რემირო — მაგანაშნერი თუთარჩელაშ ფორმაშ ჸაბუმუშ (ყელსაბამი) ორნამენტი,[51] ნამუთ თაშნეშე გჷმოსახილი რე რაპანუიშ შილას. თეჟამო ბრიტანეთიშ მუზეუმს ჟირი რემირო იჩუალუაფუ, ნამუეფსჷთ თან რონგორონგოშ ჭარალუაშა ღოლამირი ეჭარუა ოხოლჷ.
  • მოკო მირო — ხვილარიშდუდამი კოჩი
  • მოაი კავაკავა — ტორომიროშ ფაჭვაშე ეშაკვათილი ადამიერიშ მაღალდეტალური გროტესკული ფიგურეფი, ნამუეფით კჷნოხონეფს ასახიერენა. უმოსი ორდოიანი ფიგურეფი მუჭოთ წესინ ვანაფერი რე დო თინეფი უმოსო ოსურეფს სახენა, ჭკოლა ასაგასათ დო ესპანიოლათ. ფიგურეფიშ ფერცხალეფი დო მალეფი ტარკალე რე. თინეფიშ ასაგასეფი უმოსი ბირტყა რე დო ფშხირას ასაგასაშ გინოკვათუას გჷმოსახილი რე ოსურიშ ხე. თე ფიგურეფს, უმკუჯინუო კანკალეშ დიდი ზომაში, კჷსერს გოქუნილს ატარენდეს ტომიშ მაკათურეფი. უმოსი ფიგურაშ მატარაფალი, უმოს ნიშულამ ადამიერს წჷმარინუანდჷ.
  • აო — ოსხაპალი ფაფალამი თვათვეფი

XXI ოშწანურაშ კულტურა

რედაქტირაფა

რაპანუიშ კათა ირწანურო ონწყჷნს ფესტივალ ტაპატის, ნამუთ 1975 წანაშე ინწყუაფუ ფურთუთას დო წჷმარინუანს რაპანუიშ კულტურაშ დღასანწალს. კოკარეფს თაშნეშე დორსხუაფილი აფჷნა თანაფაშ კოკიშ ოკუჩხბურთე ნაშაყარა. ნოღა ჰანგა-როას მოქმედალენს სუმი დისკო-კლუბი. შხვა კულტურულ საქვარუეფშა მიშმურს მუსიკალური ტრადიციეფი, ნამუთ რე ობჟათე ამერიკაშ დო პოლინეზიურ მუსიკაშ ტრადიციეფიშ გოლინაშ თუდო.


დემოგრაფია

რედაქტირაფა

2002 წანაშ ეჭარუა

რედაქტირაფა

2002 წანაშ ეჭარუაშ მუნაჩემეფით, კოკიშ მახორობა 3 791 ადამიერს აკმადგინანდჷ, თენეფშე აბანობური რდჷ 60%; ჩილეური, ევროპული ვარა კასტისური (ევროპალიშ დო მეტისიშ ნაკათეფი) ბადებაშ 39%; დჷნოსქილედი — 1% ამერიკაშ აბანობურეფი კონტინენტური ჩილეშე.[52] თაშნეშე ეკმიშანუ რაპანუიშ კათაშ მიგრაცია კოკიშ ფარგალეფს გალე. მახორობაშ მეჭედალა აკმადგინანს 23 ადამიერს კმ²-ს. ამდღარშო, აბანობურეფი ოცადჷნა კონტინეტური ჩილეშე იმიგრაციაშ აკობორკუას, მუსჷთ თხულენს ჩილეშ კონსტიტუციაშა მიშაღალირი თირაფა.

დემოგრაფიული ისტორია

რედაქტირაფა

1982 წანას კოკიშ მახორობა 1 936 ადამიერს აკმადგინანდჷ. უკულიან ეჭარუას მახორობაშ მოძინა გოპიჯალაფირი რდჷ კონტინენტური ჩილეშე ევროპული დო კასტისური ბადებაშ კათაშ გინოხორაფათ. ეკაშანალი რე, ნამდა თინეფიშ უმეტაშობა ნორთიქ აბანობურეფშე იქორწინჷ. თე ბორჯიშო, მახორობაშ დოხოლაფირო 70% აბანობური რდჷ. ევროპალეფიშ მოულაშა, კოკიშ მახორობა ოეგებიეთ 7 000-17 000 ადამიერს აკმადგინანდჷ. კოკიშ ისტორიას მახორობაშ არძაშე დაბალ მაძირაფალქ 1877 წანას დეფიქსირჷ — 111 ადამიერი, ნამუეფშეთ გამნარყეფი ხვალე 36-ს ჸუნდუ. ამდღარშო, რაპანუიშ არძა აბანობურს დუდი ზუსტას თი 36 ადამიერიშ გამნარყო მოირჩქჷ.

ნინა

რედაქტირაფა

კოკიშ ოფიციალური ნინა რე ესპანური, მარა ირდღალურ რინას მახორობა უმოსო გჷმირინუანს რაპანუის — ბჟაეიოლ პოლინეზიური ნინაშ ართ-ართ დიალექტის.

 
ჰანგა-როაშ ნოღაშ ჰოლი

ადმინისტრაცია დო სამართალებური სტატუსი

რედაქტირაფა

ხუან-ფერნანდესიშ კოკეფწკჷმა ართო, თანაფაშ კოკის უღუ სუი გენერისი (ლათ. sui generis) ოკონსტიტუციე სტატუსი — „ჩილეშ სპეციალური ტეროტორია“, მუქჷთ თინეფს 2007 წანას მიაჩეს. თეშ უმკუჯინუო, ოკონსტიტუციე თირაფაშ თე ოკითხუეშა მეძღვინილი დუდი ამდღა ხოლო განსჯაშ საგანი რე, მუშ გეშათ კოკი კინე სქჷდუ მუჭოთ ვალპარაისოშ რეგიონიშ ართ-ართი პროვინცია; უღუ ხვალე ართი კომუნა. თეშ მოხ, არძა შხვა ჩილეშ პროვინციას ართიშ უმოსი კომუნა გაჩქჷ. პროვინციასჷთ დო კომუნასჷთ ჩილეს Isla de Pascua-ს უძახჷნა დო თინა იკათუანს მუჭოთ ედომუშამო კოკის, თეშით გოხოლუას დვალირ ჭიჭე კოკეფს დო კჷრდეეფს, თაშნეშე 380 კმ-ით ბჟაეიოლშე დვალირ კოკი სალა-ი-გომესის.[53]

ომენოღალე მართუალა

რედაქტირაფა

ჩილეშ ოგიშაგორუე დორთუალაშ მეჯინათ, თანაფაშ კოკი წჷმარინუანს მა-13 ოგიშაგორუე რაიონს დო მა-6 ოგიშაგორუე ოლქის. ხუან-ფერნანდესიშ კოკეფიშ კომუნაწკჷმა ართო, მახორობას ჸუნსუ ჟირი წჷმმარინაფალი დეპუტატეფიშ პალატას, თაშნეშე ჟირი წჷმმარინაფალი სენატორი ჩილეშ სენატის.

  • პროვინციული გუბერნატორი: პედრო პაბლო ედმუნდს პაოა (2010 —) — დოშანაფილი ჩილეშ პრეზიდენტიშე.[54]
  • მერი: ლუის ზასო პაოა — ბონი ეშაგორუეფიშ შარათ ეშაგორილი ოთხი წანაშ ვადათ (2010-2012). მართუალა იხორციელებუ ჰანგა-როაშე.
  • მუნიციპალური სხუნუ — ბონი ეშაგორუეფიშ შარათ ეშაგორილი ოთხი წანაშ ვადათ (2010-2012):
 
ოჩხომე ნიშეფი თანაფაშ კოკის
    • მარტა რაკელ ოტუს ტუკი
    • ხიმენა ტრენგოვე ვალეხოსი
    • ხულიო არაკი ტეპანო
    • ელიანა ამელია ოლივარეს სან ხუანი
    • ალბერტო ოტუს ჩავესი
    • მარსელო პონტ ილი

რელიგიური მართუალა

რედაქტირაფა

თანაფაშ კოკიშ კათოლიკური ოჭყიშე თეჟამო ჩილეშ ვალპარაისოშ ეპარქიას ორხველჷ, მარა 1911 წანაშე თინა კოკი ტაიტიშ ეკლესიაშ დორხველობაშა მიშმეშჷ. 1934 წანაშ 24 გჷმათუთას მიშელჷ ჩილეშ არაუკანიაშ ეპარქიაშ აკოდგინალუაშა, 2002 წანაშე გინილჷ ვალპარაისოშ ეპარქიაშა.

ეკონომიკა

რედაქტირაფა
 
მატავერაშ აეროპორტიშ გინაჯინუ

ინფრასტრუქტურა

რედაქტირაფა
 
ჰანგა-როაშ ოლეხე
 
ჰანგა-როაშ თარი შოშე — ატამუ ტეკენაშ პროსპექტი

1970-იან წანეფს ნასაქ კოკის დვალირ მატავერაშ აეროდრომი გაფართინუ დო ქჷდარსხუ კოსმოსური შატლიშო უციო ეიოფურინალი საროტი, მუშ გეშათ, ამდღა კოკის დიდ ფურინჯეფს ხოლო შეულებუნა დოხუნა. თეშ უკული, ძალამ ჩქარას დიჭყჷ რდუალა ტურიზმიქ, მუთ ამდღარშა სქჷდუ კოკიშ ღალაშ დუდი წყუთ. შხვა მასვანჯებუ კოკეფშე გოშხვანაფათ, ტურისტეფიშ მუდანობა ლიმიტირაფილი რე. ბოლო პერიოდის, მინწყუ წყარითმოხაზჷრაფაშ ცენტრალურ სისტემაქ. ჰანგა-როაშ დო მატავერაშ აეროდრომიშ გოხოლუას დვალირ შარეფი მოასფალტაფირი რე. თაშნეშე მოასფალტაფირი რე ჰანგა-როაშე ანაკენაშ პლაჟიშა მიმალი დო წყარპიჯიშ მანგის, ობჟათეშე, პოიკეშ ჩქონშა მიმალი შარეფი.

ჰანგა-როაშ სკოლას განათლებაშ მეღება შილებე პრუებლაშ დონეშა, მუთ ფრანგული ბაკალავრიატიშ ექვივალენტური რე. პროფესიული დო უმაღალაში განათლებაშ მეღებაშ აკა შარა რე ოგურაფუშა კონტინენტშა ულა. თაქნე ეიოღანკალი რე, ნამდა იუნესკო ხუჯის უკინანს ჟირნინამ გურაფას, მუჭოთესპანურო, თეში რაპანუიშა. ომედიცინე სერვისი თიშე ბრელით უჯგუში რე, ვინდარო ჩილეშ შხვა მოშორაფილ ტერიტორიეფს. ჭიჭე ოლეხეს ჸუნსუ ექიმი, სტომატოლოგი დო მედდა. თაშნეშე მოქმენდალენს სასწრაფო მოხვარაშ სერვისი.

1970-იან წანეფშე გეუჯგუშუ შხვა ინფრასტრუქტურაქ ხოლო, თიშნერეფქ, მუჭომეფით რე ეკლესია, ფოსტა, ობანკე მოინალეობა, აფთიაქეფი, ჭიჭე მაღაზიეფი, სუპერმარკეტი, ბარეფი დო რესტორანეფი, მუქჷთ უმოსო ტურისტეფიშ მოთხუალეფიშ დობაღინაფაშ ღანკით მოხვადჷ. თაქნე შელებუანი რე ხოლო შხვა მოინალეობეფი, მაგალითო ტელეფონი დო ინტერნეტი. მარდუ თაობეფშო ეიოგეს სერიშ კლუბი.

ტურიზმი

რედაქტირაფა

1967 წანას სანტიაგოშე გოხორციალაფირი მაართა ფურინუაშ უკული, კოკის ტურიზმიქ ჩქარი ტემპეფით დიჭყჷ რდუალა. მუს წანამოწანას დოხოლაფირო 40 000 მაძირაფუ მიაკათუ დო გვალო ტურიზმი წჷმარინუანს კოკიშ ჯინჯიერ რესურსის. 2008 წანაშე ფურინუეფს ახორციელენს ხვათახვალო ართი ავიაკომპანია ჩილეური LAN ავიაღოზეფი. სანტიაგო-პაპეეტეშ რეისი თანაფაშ კოკიშ გოულათ მარას ჟირშა ისრულებუ, მუშ ბორჯისჷთ მეშარეეფს საშუალება ერზიებუნა კოკის დოსქიდანი სუმ დღათ, სოიშა ფურინჯი შარას გაგინძორენს.

მატავერაშ ოერეფოშქარე აეროპორტიშ საროტი ორონგოს, ადამიერი-მაფურინჯეშ ოფუტეს იდვალუაფუ.

კოკის ხვათახვალო ართი ონიშოლი უღუ ჭიჭე გემეფშო. ოკრუიზე გემეფიშ მეღება ჰანგა-როაშ ონიშოლს ხვადუ. მეშარეეფიშ გჷმახუნაფა ფშხირას ბონას რღია ზუღას ხვადუ, მუთ ვართ ფერი ჰამო პროცესი რე.

ტურისტეფს აინალჷნა მუჭოთ კერძო ჸუდეეფი, თეშით სასუმაროეფი, ნამუეფით სუმმურიცხამ კატეგორიას მეურენა. კოკის ფასეფი ძალამი მაღალი რე შხვადოშხვა პროდუქტეფშე, მუშ ბაძაძით რე თინეფიშ კონტინეტშიშე იმპორტირაფა.

ტურიზმი მახორობაშ ჯინჯი დარინჯი (თაქ. საარსებო) საშუალება რე. კოკის ბრელი რე არძა ძირითადი ნინაშა მაჩიებე დო ტურიზმიშ სფეროშ ჯგირო მარჩქინე აბანობური გიდეფი. შხვადოშხვა ტურისტულ ოძირაფუეფშა მეულაშ დუდი საშუალება რე ცხენი, მარა გჷმნაცად მეშარეეფს კუჩხით მეულა ხოლო შეულებუნა.

ქოძირით თაშნეშე

რედაქტირაფა

რესურსეფი ინტერნეტის

რედაქტირაფა
 
ვიკიოწკარუეს? რე ხასჷლა თემაშენ:

ლიტერატურა

რედაქტირაფა

ქორთული

რედაქტირაფა

ინგლისური

რედაქტირაფა
  • Diamond, Jared (2005). Collapse. How Societies Choose to Fail or Succeed.. New York: Viking. ISBN 0-14-303655-6. 
  • Fischer, Steven Roger (1995). „Preliminary Evidence for Cosmogonic Texts in Rapanui’s Rongorongo Inscriptions“. Journal of the Polynesian Society (104): ხს. გვ. 303–21. 
  • Fischer, Steven Roger (1997). Glyph-breaker: A Decipherer's Story. New York: Copernicus/Springer-Verlag. 
  • Fischer, Steven Roger (1997). RongoRongo, the Easter Island Script: History, Traditions, Texts. Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 0198237103. 
  • ჰეიერდალი, თურ (1961). რედ. Thor Heyerdahl & Edwin N. Ferdon Jr.: The Concept of Rongorongo Among the Historic Population of Easter Island. Stockholm: Forum. 
  • ჰეიერდალი, თურAku-Aku; The 1958 Expedition to Easter Island.
  • Metraux, Alfred (1940). „Ethnology of Easter Island“. Bernice P. Bishop Museum Bulletin (160). 
  • Routledge, Katherine (1919). The Mystery of Easter Island. The story of an expedition. London. ISBN 0404142311. 
  • Steadman, David (2006). Extinction and Biogeography in Tropical Pacific Birds. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-77142-7. 
  • Altman, Ann M. (2004). Early Visitors to Easter Island 1864–1877 (translations of the accounts of Eugène Eyraud, Hippolyte Roussel, Pierre Loti and Alphonse Pinart; with an Introduction by Georgia Lee). Los Osos: Easter Island Foundation. 
  • Englert, Sebastian F. (1970). Island at the Center of the World. New York: Charles Scribner's Sons. 
  • Hunt, Terry L. (September–October 2006). „Rethinking the Fall of Easter Island“. American Scientist (94). 
  • Lee, Georgia (1992). The Rock Art of Easter Island. Symbols of Power, Prayers to the Gods. Los Angeles: The Institute of Archaeology Publications. ISBN 0917956745. 
  • Thomson, William J. (1891). „Te Pito te Henua, or Easter Island. Report of the United States National Museum for the Year Ending June 30, 1889“. Annual Reports of the Smithsonian Institution for 1889: ხს. გვ. 447–552. in Google Books
  • van Tilburg, Jo Anne (1994). Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture. Washington D.C.: Smithsonian Institution Press. ISBN 0714125040. 
  • Vergano, Dan. "Were rats behind Easter Island mystery?" USA Today (November 15, 2009)

სქოლიო

რედაქტირაფა
  1. ↑ Isla de Pascua - Easter Island - Rapa Nui, Informaciones. PortalRapaNui.cl. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  2. ↑ სპეციალური კანონიშ მეღებაშ მოლებს, კოკი კინე იმართუ მუჭოთ ვალპარაისოშ რეგიონიშ ართ-ართი პროვინცია.
  3. ↑ National Statistics Office (xls). INE.cl. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  4. ↑ cite web |url=http://www.portalrapanui.cl/easterisland/index.htm Archived 2011-11-01 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. |title=¡WELCOME TO RAPA NUI - ISLA DE PASCUA - EASTER ISLAND! |publisher=PortalRapaNui.cl |accessdate=2011-11-11
  5. ↑ იაკობ როგევენიშ ჰოლანდიური ჟურნალიშ ორიგინალიშ ნათანგას ინგლისურო, შხვა ინტერესუან ინფორმაციაწკჷმა ართო იჸუ გჷმობჟინაფილქ: Andrew Sharp (ed.), The Journal of Jacob Roggeveen (Oxford 1970).
  6. ↑ William Thompson (1891). Easter Island: Early Witnesses. Rongorongo.org. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2007-24-12-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  7. ↑ Thomas S. Barthel (1978). The Eighth Land: The Polynesian Settlement of Easter Island. Honolulu: University of Hawaii. (დუდშე გჷშაშქუმალირქ იჸუ გერმანიას 1974 წანას)
  8. ↑ EASTER ISLAND - WEATHER AND CLIMATE. Enjoy-Chile.org. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  9. ↑ Easter Island. Letsgochile.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  10. ↑ Weather. islandheritage.org. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2009-10-02-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  11. ↑ მუნაჩემეფი ეჭოფილი რე 1942—1990 წანეფს მატავერაშ მეტეოროლოგიურ სადგურს. წყუ: Climate data for 27°S 109°W. WorldClimate.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-06-09.
  12. ↑ Easter Island, Global Volcanism Program. volcano.si.edu. კითხირიშ თარიღი: 2010-03-18.
  13. ↑ P. E. Baker; F. Buckley, J. G. Holland (1974). „Petrology and geochemistry of Easter Island“. Contributions to Mineralogy and Petrology 44: ხს. 85–100. DOI:10.1007/BF00385783. 
  14. ↑ 14.0 14.1 KARSTEN M. HAASE, PETER STOFFERS, C. DIETER GARBE-SCHÖNBERG (1997). The Petrogenetic Evolution of Lavas from Easter Island and Neighbouring Seamounts, Near-ridge Hotspot Volcanoes in theSE Pacific. Oxford University Press. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2011-05-24-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-11.
  15. ↑ Rapanui: Edmunds and Bryan Photograph Collection.. Libweb.hawaii.edu. კითხირიშ თარიღი: 2010-11-06.
  16. ↑ 16.0 16.1 T. L. Hunt, C.P. Lipo (2006). „Late Colonization of Easter Island“. Science 311 (5767): ხს. 1603. DOI:10.1126/science.1121879. PMID 16527931. 
  17. ↑ Terry Hunt, Carl Lipo (2011). The Statues that Walked: Unraveling the Mystery of Easter Island. Free Press. ISBN 1-43915031-1. 
  18. ↑ Jared M. Diamond (2005). Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed. Viking Press. ISBN 0-14-303655-6. OCLC 62868295. 
  19. ↑ The Voyage to Rapa Nui 1999–2000. Polynesian Voyaging Society. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  20. ↑ Bo Rothstein (2005). Social traps and the problem of trust. Cambridge University Press, ხს. 20. ISBN 0521848296. 
  21. ↑ Barbara A. West (2008). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania. Infobase Publishing, ხს. 684. ISBN 0816071098. 
  22. ↑ Beverley Haun (2008). Inventing 'Easter Island'. University of Toronto Press, ხს. 8. ISBN 0802098886. 
  23. ↑ 23.0 23.1 Routledge (1919)
  24. ↑ Diamond (2005), ხს. 171
  25. ↑ Routledge (1919), ხს. 208
  26. ↑ George Cooke. Easter Island: Early Witnesses. Rongorongo.org. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2009-04-11-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  27. ↑ G. Lee. Annexation by Chile. Netaxs.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  28. ↑ Diamond (2005), ხს. 112
  29. ↑ Chilean Law 20,193. ჩილეშ ერუანული კონგრესი. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  30. ↑ Eclipse fever focuses on remote Easter Island. Msnbc.msn.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  31. ↑ Easter Island land dispute clashes leave dozens injured. www.bbc.co.uk. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  32. ↑ C. Michael Hogan (2008-12-18). Chilean Wine Palm: Jubaea chilensis. GlobalTwitcher.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  33. ↑ Steadman (2006), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  34. ↑ Joanna Russell. Rapamycin — Introduction. კითხირიშ თარიღი: 2009-07-10.
  35. ↑ Charles Bankhead, Staff Writer (2009-07-09). Rapamycin Extends Longevity in Mice. Medpagetoday.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  36. ↑ 36.0 36.1 36.2 David T. Jones (2007). Easter Island, What to learn from the puzzles?. American Diplomacy. findarticles.com. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  37. ↑ Diamond (2005), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  38. ↑ Finney (1994), Hunter Anderson (1998); P.D. Nunn (1999, 2003); Orliac and Orliac (1998)
  39. ↑ Heyerdahl (1961), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  40. ↑ Patrick V. Kirch. Introduction to Pacific Islands Archaeology. University of California. Berkeley.edu. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2008-12-06-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  41. ↑ Patrick V. Kirch. Introduction to Pacific Islands Archaeology. University of California. Berkeley.edu. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2008-12-06-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  42. ↑ Easter Island Statue Project. კითხირიშ თარიღი: 2009-03-30.
  43. ↑ Skjølsvold, Arne "Report 14: The Stone Statues and Quarries of Rano Raraku In Thor Heyerdahl and Edwin N. Ferdon Jr. (eds.) 'Reports of the Norwegian Archaeological Expedition to Easter Island and the East Pacific'", Volume 1, Archaeology of Easter Island, ამერიკული რკვიებაშ სკოლაშ დო ახალი მეხიკოშ მუზეუმიშ მონოგრაფიეფი, ნომერი 24, ნორთი 1, 1961, ხასჷლა 339-379. (ხასჷლა 346 ნოჭახნაკუეფიშ ზოგადი ეჭარილობაშ დო ნახ.91-შო, ხასჷლა 347, ხასჷლა 360-362 ბირგულდოშქუმალირი ნოჭახნაკუეფიშ ეჭარილობაშო)
  44. ↑ Van Tilburg, Jo Anne (1994). Easter Island. Archaeology, Ecology and Culture. British Museum Press, ხს. 134-135, ნახ. 106. 
  45. ↑ Paro. Pbs.org. კითხირიშ თარიღი: 2010-11-06.
  46. ↑ J. R. Flenley, Sarah M. King (1984). „Late Quaternary pollen records from Easter Island“. Nature 307 (5946). DOI:10.1038/307047a0. 
  47. ↑ Lee (1992)
  48. ↑ Fischer (1997), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  49. ↑ Fischer (1997), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  50. ↑ Routledge (1919), ხს. {{{ხასჷლა}}}
  51. ↑ Wooden gorget (rei miro). ბრიტანეთიშ მუზეუმი. Britishmuseum.org. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
  52. ↑ ესპანური Primeros datos del Censo: Hay 37.626 mujeres más que hombres en la V Región. Estrellavalpo.cl (2002-06-11). კითხირიშ თარიღი: 2010-11-06.
  53. ↑ ესპანური Territorial division of Chile (PDF). ჩილეშ სტატისტიკაშ ერუანული ინსტიტუტი. INE.cl (2007). კითხირიშ თარიღი: 2011-03-14.
  54. ↑ ესპანური Gobernadores. ჩილეშ თარობა. Subdere.gov.cl. დოარქივაფილი რე ორიგინალშე 2011-07-22-ს. კითხირიშ თარიღი: 2011-11-12.
გორილი რე "https://xmf.wikipedia.org/w/index.php?title=თანაფაშ_კოკი&oldid=211905"-შე