აზერბაიჯანიშ ისტორია

აზერბაიჯანი — ისტორიულ-გეოგრაფიული ხურგი ბჟაეიოლი ევროპაშ დო ბჟადალი აზიაშ შქას. ბჟაეიოლშე კასპიაშ ზუღა ომძღჷ, ოორუეშე დაღესტანი უხურგანს, საქორთუო — ოორუე-ბჟადალშე, სომხეთი დო თურქეთი ობჟათე-ბჟადალშე, ირანი — ობჟათეშე. აზერბაიჯანი ეთნიკურო მიარე შხვადოშხვა ადამიერიშ ჸუდე რე, თინეფიშ უმენტაშობას აზერბაიჯანალეფი აკმადგინანა. ზოხორინელი აზერბაიჯანიშ რესპუბლიკას ეთნიკური ბუნეფიშ რიცხუ 8 მილიონს ონჭუ.

გოჭყაფა

პეტროგლიფი გობუსტანს, 10 000 წანაშ კინოხიანი.

აზერბაიჯანიშ მონძალას, კულტურას დო ცივილიზაციას მუჭოთ ჯვეში, თეშ თეხანური ნერჩი უღუ. აზერბაიჯანეალეფი თიჯგურა კათეფიშ დო ცივილიზაციეფიშ გამნარჸეფო იკოროცხჷნა, მუჭომეფით რე კავკაციალი ალბანარეფი, ირანული ტომეფი: სკვითეფი დო ალანეფი, ოღუზი თურქეფი თინეფს შქას. ეკონია გენეალოგიური დნმ ტესტეფი ოძირანა, ნამჷ-და აზერბაიჯანალეფიშ გენი უმოსი არხოს რე ირანალეფიშ დო თურქეფიშ გენეფწკჷმა.

კავკაციაშ 80 წანიანი კოლონიზაციაშ უკული რუსეთიშ იმპერიაშ გიმე, აზერბაიჯანიშ დემოკრატიული რესპუბლიკაქ 1918 წანას დირსხუ. 1920 წანას სახენწჷფოშა სხუნუეფიშ ჯარეფქ გემშიჭკირეს დო 1991 წანაშახ ქჷდოსქიდეს, სოიშახ სხუნუეფიშ რსხუქ ვაკოცჷნ.

უჯვეშაში ისტორია

ორქოშ მუკოქუნალობაშ აპლიკაცია, ოძირანს ჟირი სკვით მეშქვილეს, ჯვ.წ. 400-350 . ბრიტანეთიშ მუზეუმი.

აზიხიშ ქვიბილი, აზერბაიჯანს, ფიზულიშ ოლქის იდვალუაფუ დო მაართაჸოფური ადამიერიშ ართ–ართ უჯვეშაში ოხორინეთ მირჩქინუაფუ ევრაზიას. აზიხიშ ქვვინილიშ უდაბალაშ ფალეფს ნაძირებუ რე პრე–აშელური კულტურაშ ნოსქილედეფი. თე კულტურა ართ–ართი უჯვეშაში კულტურა რე დო ძალამ მოგენს ოლდუვაიშ კულტურას ტანზანიას დო ლასკოშ კულტურას ობჟათე-ბჟაეიოლ საფრანგეთის.

პალეოლითიშ ხანიშ აბანეფს, მუჭომეფით რე ავეიდეგი, ტაგლარი, დემჯილი, იათაგერი, დაშ სელეხლი — თაქ იდვალუაფუ ასიანი აზერბაიჯანი. გობუსტანს, ბაქოშ ობჟათეშე შეილებჷნა ძირათ ქუას ეშნაკვათა ნახანტეფი, სოდე ეჭარილი რე უჯვეშაში ადამიერიშ მაჯინობაშ, ჩხომუაშ, მუშობაშ დო სხაპუაშ სცენეფი, თე ნახანტეფი მეზოლითური პერიოდით ითარიღებუ. ნეოლითური ხანა (მა–4 მა–6 ვითოშწანურა ჩქ.წ.) რდჷ პერიოდი, მუჟამსჷთ ადამიერი ქუაშ ხანიშე ბრინჯაოშ ხანაშა გჷნორთჷნ. მიარე ნეოლითიშბორჯიშიანი ოხორუე რე მეგორაფილი აზერბაიჯანს, თაქ მენაგორეფი არტიფაქტეფი მოძირანა თიმბორჯიან ჸუდეეფს, ლინჯიშ ანჯარეფს დო მეურნობას.

აზერბაიჯანიშ ტერიტორიას გჷმიჭკირუ მიარე კათეფიშ დო ცივილიზაციეფიშ გოლინა, თინეფს შქას შუმერეფიშ დო ელამეფიშ. მუჭოთ ჩქჷნ, ობჟათე კავკაციაშ უჯვეშაში მახორუეფი კავკაციარი კათეფი რდეს დო თინეფს შქას არძაშე გიშეძირედჷ დო ჩინებული წჷმმარინაფალი რე კავკაციარი ალბანარეფი.

ჯვ.წ. მა–8 ოშწანურას, მანაშ ომაფეშ ტერიტორიას, გვერდო გეგია კიმერიალეფქ დო სკვითეფქ ქჷდიხოეს. ასირიალეფიშ ცივილიზაციაქ, ტობა ურმიაშ ობჟათეშე გიჭყჷ, კინოხიან ოშწანურას, სოიშახ მიდია დო ალბანეთი აკიქიმინუდჷნ. უჯვეშაში დოკუმენტეფი დო დინნაჭარეფიი, ნამუეფით გჷმირინუაფუ ისტორიული ანალიზიშო ასირიაშე მოურს, კერზოთ ურარტუშ ომაფეშე. აზერბაიჯანს მუთ ოხჷნ, მენცარეფი ბერძრნულ, არაბულ, რომაულ დო სპარსულ წყუეფს გჷმირინუანა.

კავკაციური ალბანეთი

კავკაციალი ალბანარეფი აზერბაიჯანიშ ტერიტორიას მაართა მახორუეფო მირჩქინუაფჷნა. მაართა დჷმაჸუნაფალეფი სკვითეფი რენა, ჯვ. წ. IX ოშწანურას. საბოლათ ტერიტორია ხეშა აქემენიდეფქ ქაშიჸოთეს ჯვ. წ. 550 წანას. თეპერიოდისაზერბაიჯანს ზოროასტრიზმიქ გიფაჩჷ. ჯვ. წ. 330 წანას — აქემენიდეფი ალექსანდრე დიდიქ დამარცხჷ. სპარსეთის სელეკიდეფიშ დონთხაფაშ უკული, სომხეთიქ მუშ კონტროლშა ქჷდიჸუნუ თეხანური აზერბაიჯანიშ ნორთეფი დო პატჷნალენდჷ ჯვ. წ. 190–428 წანეფშა იგჷნძორებუდჷ. ჯვ.წ. I ოშწანურას, კავკასციალი ალბანარეფქ ომაფე ქჷდარსხუედ დო ზოხორინალა დიდი ხანიშ გოძვენას გირზინეს, სოიშახ სასანიდეფქ, ვედიჸუნეს დო პროვინციათ ვეგნართინესჷნ 252 წანას. კავკაციალი ალბანარეფიშ მამართალი, მაფა არნეირქ, ქირსიანობა IV ოშწანურას ოფიციალურ რელიგიათ გჷმაცხადჷ დო ალბანეთი VIII ოშწანურაშახ ქირსიანულ სახენწჷფოტ სქიდუდჷ. სასანიდეფიშ მართუალაქ 642 წანას ეგთუ, მუჟამსჷთ თინეფი არაბ მუსლიმეფქ დამარცხესჷნ.

აქემენიდეფიშ დო სელევკიდეფიშ მართუალა

აქემენედეფიშ იმპერიაშ დიადი ოფირჩა.

მიდიაშ იმპერიაშ დოხუაფაშ უკული, ასეიანი აზერბაიჯანიშ ტერიტორია, სპარსი მაფა ცირუსიქ ქჷდიჸუნუ ჯვ.წ. მა–6 ოშწანურას. თე უჯვეშაში სპარსეთიშ იმპერიას ზოროასტრიზმი რდჷ გოფაჩილი დო მალას ალბანარეფქჷთ ჩინებულო გჷნირთეს, მუჭოთ დაჩხირიშ პატიშმემაჩამალეფი.

თე იმპერიაქ კუნტა ხანი იარსებუ დო ჟირი ოშწანურაშ უკული ალექსანდრე დიდიშით იჸუ დოჸუნელქ დო სპარსეთიშ ჯვეში ტერიტორიას ელინეფიშ კულტურაქ გიჭყჷ. სელევკიდი ბერძენეფქ კავკაციას ალექსანდრე დიდიშ ღურაშ უკული ქჷდიხორეს ჯვ.წ. 323 წანას, მორო რომიშ ჟიგოლინაშ გიმე რდეს, ართჸურე გიშართილი ბაკტრიალი ბერძენეფი დო მაჟირაჸურე უმოსო ნტერულო გენწყილი პართიალეფი (ხოლო ართი გეგია ტომი ცენტრალური აზიაშე), ნამუეფით გვიანი მა–4 ოშწანურაშე (ჯვ.წ.) მა–3 ოშწანურაშახ (ჯვ.წ.) სერიოზულ რესქუეფს ახორციელენდჷ სელევკიდეფიშ ოპალუეფს. თექ ირფელქ საბოლათ აბანური კავკაციარი ტომეფს საშუალება მეჩჷ აკოზგუმონჭჷდესკო დო დურსხუაფდესკო ართოიანი, ზოხორინელი სახენწჷფო.

ალბანეთი, რომაულ–პართიული კონკურენცია დო სასანიდური გომორძგუაფა

ალაბენთიშ სახენწჷფოქ კავკაციარი აბანობურეფიშ უმუშო აკიართიანჷ ზოროასტრიზმიშ ოსხირშა დიდი, ფირჩა იმპერია–სახენწჷფო გაჭყჷ. მორო ჩქ.წ. I ოშწანურაშ მა–2 გვერდის სომეხეფქ შანულამო დაკუნტარეს ალბანარეფიშ ტერიტორიეფი ობჟათეშე დო არტსტახი დო უტიკი გეჭოფეს, ნამუეფით ალბანური ტომეფით რდჷ დოხორელი, ნამუეფით უდიარეფი, გარგარიანალეფი დო კასპიარეფი რენა, თე ბორჯის ალბანეთიშ დო სომხეთიშ შქას ხურგი წყამალუ მტკვარი რდჷ.

ალბანეთიქ ლჷმეფიშ არენათ გჷნირთჷ, მუჟამსჷთ რომაალეფქ დო პართიალეფქ, ტერიტორიეფიშ გოძინა დიჭყესჷნ. ალბანეთიშ დიდი ნორთიქ რომაალეფიშ მართუალაშ გიმე ქჷმოხვადჷ, თი ბორჯიშ რომაალეფიშ ლეგიონიშ თარსარდალი პომპეუსი რდჷ. ობჟათე ნორთის — პართიალეფი მართჷნდეს. მორო ქუას ეშაკვათილი დინნაჭარა მარწუმენა, რომაალეფს ხვალე ბაქოშ ობჟათე-ბჟადალი აფუდეს დოკაფილი, მეხოლაფირო გობუსტანიშ ტერიტორიას. დინნაჭარა კეთებული რე ლეგიო XII ფულმინატაშით, იმპერატორ დომიტიანიშ მართუალაშ ბორჯის.

მუჟამს 387 წანას ბიზანტიაქ დო სპარსეთიქ სომხეთი გირთეს, ალბანარ მაფეფქ ატიშა დო არტახშა კონტროლი აკადგინეს, თენა რდჷ ჯილდო სასანიდეფიშე ალბანარი მაფეფშო, კერზოთ არშაკიდეფიშ დინასტიაშო, თიშენ, ნამჷ-და პატიცეს სპარსეთის. თე პერიოდის ჩინებული სომეხი ისტორიკოსი მოსეს ხორენატისი ადასურენს, ნამჷ-და წყარმალუ მტკვარი უკვე სომხეთიშ ჸოფილი ხურგი რენ.

შქა ოშწანურეფიშ ისტორიკოსეფი, მუჭომეფით რენა მოვსეს ხორენაცი დო მოვსეს კალანკატვაცი, ჭარნა, ნამჷ-და ალბანარეფი ქირსიანულ რწუმაშა, ხვალე მა–4 ოშწანურას გეგნორთეს სომეხი წიმინდე გრეგორ გჷმანათებელიშ ნწიათ. მორო ქირსიანობა ალბანეთის არგამათ ვაგოფაჩელე, თის ბიჯგ-ბიჯგო ინმადვალუდჷ ნერჩი, მარა ალბანარეფიშ დიდი ნორთიქ ჯვეშობურო კინ ზოროასტრიანო დო მეკაპუნეთ ქჷდოსქიდჷ, სოიშახ თინა ისლამქ ვათირუ.

წჷმი–ისლამური ევრაზიალი გეგიეფი

ევრაზიალი დო ცენტრალურ აზიარი გეგიეფი უჯვეშაში ბორჯიშე ახორციელენდეს წჷმოძნელი მიგრაციას დო დოხორაფას კავკაციას. ირანალი გეგიეფშე, ნამუქჷთ აზერბაიჯანშა მიშეჭკირჷნ, რდეს სკვითეფი, ალანეფი დო კიმერიალეფი. ალთაარი გეგიეფი, მუჭომით რენა ხაზარეფი დო ჰუნეფი, ხაზარული დო ჰუნიკური ერაშ პერიოდის აზერბაიჯანს გეთმიანთხუდეს. სასანიდეფიშ ერას, დარბანდის აკიგჷ კიდალეფქ დო ჯიხაზურგეფქ, გეგიეფიშ გინოხორინაფა გუჩერებუდესკონ. მორო თინეფი იროიანი დახორინალო სოთინ ვასქიდუდეს.

ისლამური პერიოდი

ხალიფეფიშ ხანი.

██ წჷმორაგადე მუჰამედი, 622-632

██ პატრიარქალური ხალიფატი, 632-661

██ ომაიანური ხალიფატი, 661-750

მუჭოთ ისლამ არაბეფქ გიორჯგინეს სასანიდეფს დო ბიზანტიარეფს, თინეფქ ხეთეშე კავკაციაშ რეგიონშა ლესქერობა მანწყუეს. ქირსიანი ალბანარი მაფა ჯავანშირიშ აწორინალაშ გინოძალუაშ უკული 667 წანას, თინეფქ კავკაცია ვასალ ქიანათ გჷნართინეს. თეშ უკული არაბეფქ წყარმალუ მტკვრიშე დო არანიშ ტერიტორიაშე ჩინებეფიშ გორუა ქჷდიჭყეს. თე პერიოდის მიარე არაბიქ მოლართჷ ბასრაშე დო კუფაშე დო აზერბაიჯანს გიშნაგორა დიხეფი მიკურთხუეფი, თი დიხეფი, ნამუეფით კიუნოხ კვიდრ მახორობას დოკაფილი აფუდეს. თაშ გჷნირთეს არაბეფქ აზერბაიჯანიშ მახორუეფი. მორჩილ-მორჩილ აწორინალობეფიშ უმკუჯინალო, აზერბაიჯანიშ მახორობაშ უდიდაში ნორთიქ ისლამურ რწუმაშა გეგნორთჷ. მოგვიანაფათ, მა–10 მა–11 ოშწანურეფს ქურთეფით მართჷნდეს აზერბაიჯანიშ გორკვიაფილ ნორთეფს.

სელჩუკეფი დო მათირე სახენწჷფოეფი

სელჩუკეფიშ პერიოდი აზერბაიჯანიშ ისტორიას უმოსი შანულამი რდჷ, ვინდარო არაბეფიშ ლესქერუა, თიშ გეშა, ნამჷ-და თინეფქ თეხანური აზერბაიჯანალი თურქეფიშ ნაციონალური ეთნო–ლინვგვისტური ფორმარაფა მანჯეს.

აბასიანარი ხალიფაშ დოხუაფაშ უკული, აზერბაიჯანქ მუსხირენი კათაშ მართუალაშ გიმე ქჷმოხვადჷ, სამანგათ სალარიდეფი, საჯიდეფი, შადადეფი, რავადიეფი დო ბუიდეფი. მორო, მა–11 ოშწანურაშ დაჭყაფუს ტერიტორია, თურქულ ოღუზეფიშ ტომეფქ ხეშა ქაშეჸოთეს, ნამუეფქჷთ ცენტრალური აზიაშე გჷნორთეს. თე ტომეფიშ წჷმმარინაფალეფი, ღაზნევიდეფი რდეს, ოორუე ავღანეთიშე, თინეფქ აზერბაიჯანი 1030 წანაშო დიჸუნეს. ოღუზეფიშ ბჟადალი ჸა სელჩუკეფი რდჷ, თინეფქ ედომუშამი ირანი, კავკაცია ქჷდიჸუნეს დო გეგშარაჸეს ბუიდეფი ერაყშე, ბაღდადის 1055 წანას.

სელჩუკეფქ ფართე იმპერიაშ მამართალეფო გჷნირთეს, ნამუშა მიშმეშჷ ირანი, ერაყი დო აზერბაიჯანო მა–12 ოშწანურაშახ. სელჩუკეფიშ პერიოდიშ გოძვენას, სელჩუკეფიშ გოლინამ ვაზირქ, სელჩუკ სულთანქ, ნიზამ ალ–მალკიქ (სპარსი გურაგილი დო მოღალე), მუსხირენი ოგონათუე დო ბიუროკრატიული რეფორმა მანჯჷ. თიშ ღურაშ უკული დიჭყჷ სელჩუკეფიშ საუჯგუშოთ ორგანიზაფიული სახენწჷფოშ დონთხაფაქ, უკულიანი დონთხაფას ხე ქუნწყუ სულთან აჰმად სანჯარიშ ღურათჷქ, 1153 წანას.

სელჩუკეფი, ათაბაგიშით იმართჷდეს, ნამუეფქჷთ მუშ ბორჯის სელჩუკეფიშ ვასალეფი რდესჷნ, მარა თინეფქ მუჭოთგა მახუჯეს მართუალაშ ოდუდეს ქჷმოხვადესკონ. ზიტყვა ათაბეგი დიო ხოლო სელჩუკეფიშ შქა ბჟაეიოლს პატჷნალაშ ბორჯიშე მოურს, მა–12 ოშწანურაშ დაჭყაფშე. მა–12 ოშწანურაშ ბოლოშე მა–13 ოშწანურაშ დაჭყაფშახ, აზერბაიჯანი, თურქი კათაშ შანულამ კულტურულ ცენტრო მირჩქინუაფუდჷ. არძაშე ჩინებული ათაბეგი მამართალი რდჷ შამს ელ–დინ ელდექიზი.

სელჩუკეფიშ ბორჯის, დიდი წჷმოძინაქ მოხვადჷ შხვადოშხვა მენცარობას დო გიშაკერძაფილო ფილოსოფიას, თიჯგურა ირანალეფიშ ნწიათ, მუჭომით რე ბაჰმანიარი, ხათიბ ტაბრიზი, შაჰაბ ელ–დინ სუჰრავარდი დო შხვეფი. სპარს პოეტეფქ ნიზამი განჯელქ დო ხაქანი შირვანქ, ნამუთ თე რეგიონს ოხორანდესჷნ, შქაოშწანურეფიშ სპარსულ ლიტერატურას უმაღალაში კონკას მიოჭირინუეს. თაქ თაშნეშე გევიტარჷ აკოგაფაშ კულტურაქ. სელჩუკეფიშ პერიოდის აკიგჷ უნიკალური არქიტექტორული მინუშეფქ ჯიხაზურგეფიშ კიდალეფიშ, მეჩეთეფიშ, სკოლეფიშ, მავზოლეუმეფიშ დო ხინჯეფიშ სახეთ, ნამუეფსჷთ ბაქოს, განჯას დო აფშერონს ასე ხოლო ძირუნთ. თე ირფელქ მა–12 ოშწანურაშ გოძვენას აკიგჷ.

1225 წანას, ათაბეგეფიშ მართუალა ჯალალედინქ მოჯალაგუ.

მონღოლეფი დო ილხანიდეფიშ მართუალა

მონღოლეფიშ მიშაჭკირუა შქა ბჟაეიოლშა დო კავკაციაშა, დიხას გჷმაწორებელი ფაქტი რდჷ აზერბაიჯანიშოტ დო თიშ მეძობელეფშოთ. ჯებე დო სუბუდაიქ თე მორჩილ სახენწჷფო ნეიტრალიტეტო გჷნართინეს. 1231 წანას, მონღოლეფქ გეჭოფეს აზერბაიჯანიშ დიდი ნორთი დო დოჸვილეს ხორეზმშაჰი, ჯალალ ად-დინ მანგუბერდი, ნამუეფქჷთ ათაბეგეფიშ დინასტია გოჭყვიდესჷნ. 1235 წანას, მუჟამსჷთ მონღოლეფი კიევიშ რუსეთიშ ეიოჭოფშა მიშესჷნ, რზას მიარე ნოღა აკორაბადეს: განჯა, შამკირი, ტოვუზი, შაბრანი. 1236 წანაშო ედომუშამი ობჟათე კავკაცია უგედეიშ ხეს რდჷ.

მონღოლეფიშ მართუალაშ ხანიშ დალია, ჩე დო უჩა ქოლიკამეფიშ ჟღამი

ეკონია ილხანიდ მამართალს, აბუ საიდის, მონძე ვაგორჩქინუ, ნამუქჷთ გჷმიჭანუ ილხანეფიშ იმპერიაშ აკოცჷმა მორჩილ ოსულთანოეფო. გეჸვენჯი სახენწჷფო აზერბაიჯანიშ ტერიტორიას ჯალაირიდეფქ გაჭყეს, ნამუეფით ერაყის, ბჟადალ სპარსეთის დო აზერბაიჯანიშ დიდ ნორთის მართენდეს. ჯალაირიდეფიშ მართუალაქ 50 წანას გარზუ, სოიშახ თემურლენგიშ ლესქერობა დო ყარა–ყოინლუშ ვარდა "უჩა ქოლიკამი თურქეფიშ" ებუძოლი მობოლუნდჷნ.

მაართა ჯალაირიდი მამართალი ჰასან ბუზურგი რდჷ, ნამუქჷთ ხვისტა ტაბრიზის 1337 წანას დიკჷნ. თიშ ქომოლსქუა შეიხ უვეისიქ თიშ არძაშე სერიოზული პოტენციური ნტერეფს გიორჯგინჷ, ჩობანიდეფი, მუამუმაშ სინძალიერე გჷმანგარებუდუკონ. თინა მაფენდჷ აზერბაიჯანს 1360–1374 წანეფს, თინჩალაშ დო სტაბილურობაშ პერიოდის. მორო დაღარი მამართალიშ სულთან ჰუსეინიშ ბორჯის, ჯალაირიდეფიშ დინასტიაქ ქუდანთხჷ.

თემურლენგი (ამირა თემური) 1380 წანას, აზერბაიჯანს მაპანჯალი ბურჯაფეფს აწარმენდჷ, მორო თის თაშნეშე ვასალ ქიანათ ტებულენდჷ, თეშ მუჭოთ ევრაზიაშ უდიდაშ ნორთის. შირვანშაჰი იბრაჰიმ I, ხოლო თემურიშ ვასალი რდჷ დო თის მონღოლი ხანიშ, ორქოშ ურდუმიშ მადუდეს, თოღთამიშ–ხანწკჷმა ბურჯაფის ოხვარუდჷ. თე ბორჯის აზერბაიჯანი მაჭვე სოციალურ დო რელიგიურ ჭიჭხის გჷნიცადუდჷ ჰარაფიზმიშ დო ბეხთაშიშ სახეთ.

შირვანშაჰეფი

ტურბე შირვანშაჰეფიშ მავზოლეუმი ბაქოს. XV ოშწანურა.

შირვანშაჰი შქაოშწანურეფიშ ისლამური პერიოდიშ არაბული გოჭყაფაშ სპარსული დინასტიაშ ჯოხოდვალა რე. ნამუეფქჷთ დარსხუეს სახენწჷფო აზერი დო მართჷნდეს შირვანს, ნამუთ ასეიანი აზერბაიჯანიშ ტერიტორიას იდვალუაფუდჷ. თინეფქ თაშნეშე გაჭყეს უდიდაში ისლამური დინასტია ისლამური ოქიანუშ ისტორიას.

აზერბაიჯანიშ ერუანული გოვითარაფას დიდი თია შირვანშაჰეფს მიშუძჷნა. 861 წანაშე 1539 წანაშახ თინეფი ირზიანუანდეს ავტონომიას დო ვასალური ქიანაშ სტატუსის. გიშმართჷნა ზოხორინელი შირვანიშ ჟირ პერიოდის: მაართა მა–12 ოშწანურას, მუჟამსჷთ შირვანს სულთანეფი მანუჩარი დო ეგზისტანი მართჷნდეს, თე ეკონიაქა ბაქოშ ჯიხაზურგაე აკაგჷ დო მაჟირა პერიოდის, მა–15 ოშწანურას, მუჟამსჷთ შირვანი დერბენდიდეფიშ დინასტიაშ მართუალაშ გიმე რდჷნ. მა–13 მა–14 ოშწანურეფს შირვანიშ მონღოლეთიშ დო თემურიდეფიშ იმპერიაშ ვასალ ქიანას წჷმარინუანდჷნ.

შირვანშაჰეფიშ ხალილუია I–შ დოა ფარუხ იასარიშ მაფობაშ ბორჯის, დინასტიაქ დორხველი გოვითარაფაშ კონკას მიოჭირინუ. არქიტექტორული კომპლექსი "შირვანშაჰეფიშ დოხორე" ბაქოს (თაშენშე თენა რდჷ დინასტიაშ სათურო აკარდამათ) დო ჰალუატია სუფი ხანექა თე ჟირი მართუალაშ ბორრჯის აკიგჷ, მა–15 ოშწანურაშ შქაწანეფს. შირვანშაჰეფი მენარკო სუნიტურ ორთოდოქსიალობას აღაირენდეს დო თაურეშე დებენდეს შიიტურ სეფიანეფიშ დინასტიას . 1462 წანას, შირვანშაჰეფქ სეფიანეფწკჷმა ბურჯაფის შეიხი ჟუნეიდი დოჸვილეს, ნოღა ხაჩმაშ გოხოლუას. თე მოლინაქ სეფიანეფიშ გეჸვენჯი ქიმინჯალეფი გჷმიჭანუ, ნამუეფქჷთ მუშჸურე აზერბაიჯანიშ ისტორია ახალ ფაზაშა გეგნიონეს.

სეფიანეფიშ დინასტია დო შიიტური ისლამიშ ფალუა

შაჰ აბას I, სეფიანეფიშ დიარა
დოხორეშ გითარინალიშ ფრესკა; ჩიილ სოტუნი; ისფაჰანი

სეფიანეფი სუფიზმიშ გემაჸვნჯეფი რდეს დო 1330 წანაშო შეიხი საფი ელ–დინქ თენა ოფიციალურო გეგმაცხადჷ, მიშ ჯოხოშე "სუფიზმი" მოურსჷნ.

მა–15 ოშწანურაშო სუფიზმი, შიიტური ისლამიშ ერეტიკულ აკანო გეგმიქიმინჷ. სუფიზმიშ გემაჸვენჯეფს, გიშაკერძაფილო ყიზილბაშ თურქეფს, ნამუეფსჷთ მამართალეფიშ დო ალიშ ჸუდეწკჷმა ურთიართობაშ მისტიკური დო ეზოთერული ორთაშ წანდეს, თეშ გეშა გარგანჩია ჩიკინით თიშო იბურჯუდეს. სეფიან მაფეფქ, დუდი ალიშ დო თიშ ალმასქუშ ფატიმაშ (წჷმიმორაკადე მუჰამედიშ სქუა) ნოგორო გეგმაცხადეს, მაშკვითა იმამი მუსა ალ–კაზიმიშ მეშქაშობათ. 1500 ანაშო ყიზილბაშეფიშ მუდანობაქ ძალამ მიძინჷ, თაშ ნამჷ-და თინეფი უკვე წჷმოძინელი ობურჯაფე კამპანიეფს ახორცილენდეს აკ–ყონლუშ სახენწჷფოშ სააწმარენჯოთ დო ტაბრიზით დეკინეს.

სეფიანეფქ, ისმაილ I–აშ დუდალათ, გადიდეს ტერიტორიეფი, გეჭოფეს ბაქო დო გეგშარაჸეს შირვანშაჰეფი.

ისმაილ I–შ დო თიში ქომოლსქუა ტამასპიშ მაფობაშ ბორჯისს, შიიზმი ირანიშ დო აზერბაიჯანიშ სუნისტურ მახორობას ნძალათ იფაჩუსდჷ. არძაშე დიდი აწორინალაქ შირვანს ეზადეს, სოდე მიარე სუნიტი მახორუ გოჟილიტეს. თე პერიოდის ირანქ ფეოდალური თეოროკრატიულაფა მიპალუ დო შაჰიქ გჷნირთჷ სახენწჷფოშ დო რელიგიაშ ღორონთიერი ბაბადიდო. კინ თე პერიოდის ყიზილბაშეფი ქჷდარინეს პროვინციეფიშ მამართალეფო დო თინეფი თარო აკმადგინანდეს შიიტური ისლამიშ ჭკვერი ჯარალუას.

ლჷმეფი სუნიტურ ოსმალეფიშ იმპერიაწკჷმა ტამასპიშ მაფობაშ ბორჯისჷთ იგჷნძარებუდჷ. 1580 წანაშო ოსმალეფქ გეჭოფეს აზერიშ შანულამი ნოღეფი: ბაქო, განჯა დო შამახა.

შაჰ აბას I–აშ მაფობაშ ბორჯის, კარაკანო გიშართჷ სპარსული ნაციონალურობაქ, ნამუთ შიიტურ ისლამქ ეითვისჷ. შაჰ აბასიშ მართუალა სახენწჷფოშ გოვითარაფაშ კონკის წჷმარინუანდჷ, თიქ ოსმალეფიშ გიშარაჸუა მახუჯინჷ დო 1603 წანას დირთინუ აზერბაიჯანი დო შირვანი.

გვიანი მა–18 დო ორდოშიანი მა–19 ოშწანურაშ ოხანეეფი

კაჯარეფიშ ბორჯიშ ნახანტა. მულაჰეფი დოხორეშ მიოღებუს.

თი ბორჯის, მუჟამსჷთ ირანს აბანობური ბურჯაფეფი მიშჷნ, აზერბაიჯანიშ უდიდაში ნორთი მა–18 ოშწანურას, ოსმალეფიშით რდჷ დოკაფილი. თეხანეფს, 1722–1735 წანეფს, იმპერიალისტურ რუსეთიქ, პეტრე დიდიშ მაფობაშ ბორჯის, დეკინჷ კასპიაშ ზუღაშ წყარპიჯი რაიონეფი, დერბენტი, ბაქო დო სალიანი.

საფავიდეფიშ იმპერიაშ აკოცჷმაშ უკული, ნადირ შაჰ აფშარი (ნადირ გული ბეი), ჸოფილი ჭკორი, ნამუთ ხორასანიშ თურქომანი ტომშე რდჷ (საფავიდეფიშ ვასალური სახენწჷფო), მორთჷ მილიტარული სინძალიერეშ ოდუდეშა. თიქ დიო ირანი ქჷდიჸუნუ, ნამუთ ავღანარეფს ხეშე გიწუსოფჷ 1729 წანას, უკული თამამი მილიტარული ბიჯგით ხეშა ქაშეჸოთჷ დელიშ ბჟადალი ნორთი, მარა ვაგამანგარინჷ დორხველი სპარსული კარე დო საბოლათ დოდაღარაფილი, აშალიებური არმიაქ ასქიდჷ. ნადირი მარჯას აკონტროლენდჷ შაჰ თამასპ II–შ დო მოგვიანაფათ მართჷნდჷ სახენწჷფოს მუჭოთ მორჩილწანიანი აბას III–აშ რეგენტი, სოიშა 1736 წანას მუქ ვეკურთხჷ შაჰონ. ნადირ შაჰიშ კორონაციაქ მუღანს იმანჯჷ, ასეიანი აზერბაიჯანიშ ტერიტორიას, სოდე აზერიშ ოურდუმე დო ტომეფიშ არისტოკრატია იშაყარუდჷნ.

10 წანაშ მოგვიანაფათ, ნადირ შაჰიშ ჸვილუაშ უკული, 1747 წანას, ირანქ პიტა-პიტათ აკოციუ. თე ნორთეფს მუსხირენი სპარსი მამართალი გეურედჷ დუდალას დო მუსლიმანურ ოხანეეფს წჷმარინუანდეს, მორო სქიდუდეს მუშითგმოცხადაფილ ზოხორინელ სახენწჷფოთ. თეჯგურა დე ფაქტო ზოხორინელი ოხანე რდჷ შირვანი, ბაქო, ყარაბაღი, განჯა, ქუბა, შაკი, ტალიში, ერევანი, ნახიჩევანი დო შხვა ნოღა-სახენწჷფოეფი. თე ოხანეეფს ართიანს შქას ირო ბურჯაფი მიშჷ. არძაშე ჭყანიერი ოორუე ოხანეშ შქას ქუბაშ ხანი, ფათ'ჰ ალი ხანი რდჷ, ნამუქჷთ მიარე მეძობელი ოხანე ქიმკირსხუ დო ტაბრიზშათ მანწყუო ექსპედიცია, ობურჯუდჷ ზენდეფიშ დინასტიას. მაჟირა ჭყანიერი ხანი ყარაბაღიშ ოხანეს ჸუნდჷ, ნამუქჷთ ქჷდიჸუნუ ნახიჩევანიშ ოხანე დო ერევანიშ ნორთეფი. წყარმალუ არაქსიშ ოორუე ტერიტორია, სოდე თეხანური აზერბაიჯანიშ რესპუბლიკა იდვალუაფჷნ, ირანს ორხველუდჷ სოიშახ თის რუსეფი დიჸუნუანდესჷნ. 1796 წანაშო, აღა მუხამედ კაჯარქ მანწყუ ლესქუა დო ქჷდიჸუნუ აზერბაიჯანი დო საქორთუო. თე ბორჯიშო კანკალე ოხანექ საჭარა გჷნოჭყვიდირი მიღჷ, მოხვარა ქოთხუეს რუსეთის, ნამუშეთ აზერეფიშ უმენტაშობა გურეფშა რდჷ კაჯარეფიშ მართუალობათ. რუსეფს, ნამუეფით თიმ ბორჯიშო უკვე აკონტროლენდეს საქორთუოს, დოჸუნაფილი აფუდეს ოხანეეფიშ უმენტაშობა კავკაციას 1806 წანაშო. თე მოლინას კაჯარეფქ ლჷმაშ გჷმოცხადაფათ უგამეს, ნამუქჷთ 1813 წანას გეთუ, მუჟამსჷთ რუსეფქ ტაბრიზშა მიშეჭკირესჷნ.

პროფ. თადეუს სვიეტოვსკი ჭარჷნს:

"რუსული კუნტახანიშ, მარა წჷმოძინელი ოურდუმე კამპანიაქ 1812 წანას, გულისტანიშ ზეთ გეთუ, ნამუქჯთ მუმალი წანაშ 12 გჷმათუთას დიდვინჷ. ზეთ რუსეთიშ იმპერიაშა ირანიშ ფირჩა ტერიტორიაქ მიშართჷ, დაღესტანიშამო. თაშნეშე თიშა მიშმეშჷ საქორთუო იმერეთიშ, გურიაშ, სამარგალოშ დო აფხაზეთიშ პროვინციეფით. რუსეთიქ ქიმკირსხუ ყარაბაღიშ, განჯაშ, შაკიშ, შირანიშ, დერბენტიშ, ქუბაშ, ბაქოშ დო თალიშიშ ოხანეეფი."

სვანტე კორნიელშა გეპონუათ:

"1812 წანას რუსეთიქ გათუ თურქეთწკჷმა ბურჯაფი დო ირანშა გილესქერუ, თექ 1813 წანას, გულისტანიშ ზეშ ოსხირო გჷნირთჷ, ნამუქჷთ რუსეთის ქვერსემი ტერიტორიეფშა კონტროლი მეჩჷ, ნამუეფით თე ბორჯიშა ირანული ნომინალური მართუალაშ გიმე რდეს. ედომუშამი დაღესტანქ დო საქორთუოქ სამარგალო–აფხაზეთიშამო რუსეთის გინაჩჷ. თაშნეშე რუსეთის გინაჩჷ აზერიშ 8 ოხანექ (ყარაბაღი, განჯა, ქუბა, შაკი, შირვანი, თალიში, ბაქო დო დერბენტი). მუჭოთ ბძირით სპარსალეფქ მიღეს რუსეთიშ გჷმოჭანაფა დო შედეგო ოურდუმეო კატასტროფაქ ასქიდეს ხეს. ირანქ მიოდინუ კონტროლი ედომუშამ აზერბაიჯანშა დო 1822 წანას რუსეფქ თინეფს თურქმენეთიშ მიდაღალათ დემურქჷ, თიმ შვანს ირანი ლჷმას მერინაფილი გავალს ვაგასწორენდ-და. თე პრობლემაშ გჷნოჭყვიდირს ირანს ინგლისარეფქ მეხვარესენ, მორო ფაქტი ართი რდჷ, ნამჷ-და რუსეთიშ ჯარეფი უკვე ობჟათეშა, ტაბრიზიშჸურე მიშეს. მორო გოთანჯილი ტერიტორიეფი (თინეფს შქას ტაბრიზით) ირანს დართჷ. რუსეთი ტერიტორიული ექსპანსიაშ კონკას რდჷ."

კემბრიჯიშ ირანიშ ისტორიაშა გეპონუათ:

"თინწკჷმათ, მუჟამსჷთ პლატოშ მამართალეფი არასიშ სიუზერენიტეტიშ გოხორციალაფაშო საშუალებაშ უბაღერობას გჷნიცადჷდესჷნ, მეძობელი ოხანეეფი დიო ხოლო მირჩქინუაფუდჷ ირანიშ სატელიტ ქიანეფო. ორთაშობური რე თენა თი ოხანეეფი რდჷ, ნამუეფით არძაშე არხოს იდვალუაფუდეს აზერბაიჯანიშ პროვინციაწკჷმა დო ნამუეფსჷთ არძაშე შხირას გჷმუცადებჷნა ირანული სიუზერენიტეტიშ მიშაღალაშ ცადებეფიშ სინწარე: არასიშ მანგას მადვალი ერევანი, ნახიჩევანი დო ყარაბაღიშ ოხანე, თარიშიშ ცის–არასიშ ოხანე, ნამშ შტაბ-ორენი ლანკარანს იდვალუაფუდჷ დო შანულამი სტრატეგიული ცენტრი რდჷ დო შხირას გჷნიცადენდჷ გოლინას ჟირხოლოჸურე, ტაბრიზიშ დო რაშთიშჸურე. თაშნეშე განჯაშ ოხანე დო გურჯისტანიშ ვალი (საქორთუოშ ობჟათე-ბჟაეიოლს ქართლ–კახეთიშ ომაფეშ მამართალი) მერკეთ გჷმარინაფალი დუდთხილუაშ ღანკეფშო, მიშინუაფუდეს შაჰიშ ვასალეფო, თაშნეშე რდჷ შაკიშ დო შირვანიშ ოხანეო, წყარმალუ მტკვრიშ ოორუეშე. კონტაქტეფი იარანიშ დო ბაქო–ქუბაშ ოხანეეფს შქას ალაზჷმაფათ ვართფერი შანულამი რდჷ, ანზალწკჷმა დო რაშთაწკჷმა — ოზუღე ვაჭარობათ იფარგუდჷ. მორო სიუზერენიტეტიშ სიჭყანიერე იშენით დიდო დოჸუნდჷ შაჰიშ პიჯობურ მუშობურობეფს, თიში კორონიშო ვასალი ქიანეფიშ მამართალეფს ანგარიში გუწიებდესკონ, თიში კორინი ხონ ართობ მონკა რდჷ თინეფო."

რუსული მართუალა

რუსეთიშ გომორძგუაშ უკული, კაჯარული ირანქ აძულებურქ იჸუ ხელი ქუმუჭარუდკო გულისტანიშ 1813 წანაშ ზეს, ნამუშჷთ ფორმალურო ამოწმენდჷ დინაფილი ტერიტორიეფიშ რუსეთიშ ოპალუეშა გინულას. აბანური ოხანეეფქ გეუქვუ (სამანგ. ბაქო დო განჯა) ვარდა რუსეთიშ პატრონაჟშა გეგნორთჷ. რუსეთ–სპარსეთიშ ლჷმა, ნამუთ 1826-28 წანეფს მიშჷ კინ ირანიშ არმიაშ მარცხით გეთუ. 1828 წანას — ირანი რუსეთიშით ნაკარნახა მაჟირა ხეკულუას, თურქმანჩიშ ოთინჩალე მორაგადაფას ხეს ოჭარანს, ნამუშით თინა რუსეთის კავკაციურ ტერიტორიეფს აბარენს. ხეკულუაქ გუჸუნუ ასეიანი ხურგი აზერბაიჯანს დო ირანს შქას, ნამუშით მიბოლჷ ოხანეეფიშ მართუალაქ. რუსეთიშ კონტროლირებაფონ ტერიტორიას ჟირ პროვინციაქ გიჭყჷ, ნამუქჷთ აკადგინჷ თეხანური რესპუბლიკა – ელისავეტპოლი (განჯა) ბჟადალშე დო შამახა — ბჟაეიოლშე.

დუდშე რუსეთი, აზერბაიჯანიშ დინოხოლენი საქვარეფს ვახოლუდჷ დო ქირსიანობაშ პოპულარიზაციათ მინიმალური რდჷ. 1858 წანაშ დიხაშნწალუაშ შედეგო ნანანოღა შამახაშე ბაქოშა გეგნიღეს, თე მოლინაქ უკულიანშო დიდი შანულობა იღვენუ.

მა–19 ოშწანურაშ 70–ან წანეფს პეტროლიუმიშ მეგორაფაქ დო ექსპლოატაციაქ ეკონომიკა შუპრეცენდენტო ძინა დო გოვითარაფა გჷჵმიჭანუ, ნამუქჷთ I მოსოფელიშ ლჷმაშახ იგჷნძორებუდჷ დო ნამუქჷთ არგამათ კონტრასტი აკოქიმინჷ კაპიტალისტურ ევროპას დო აბანურ მუსლიმანურ სამუშა ნძალშ შქას. 1900 წანაშო, რუსეთიშ იმპერიაშე, ირანშე დო შხვა აბანეფშე მუშა ხეშ მიგრაციაშ გეშა ბაქოშ მახორობაქ 10,000–შე 250,000–შახ მიძინჷ. ეკონომიკურ ფალუაქ აზერბაიჯანს, ნაციონალისტური ინტელიგენციაშ ჯარალუაშ გჷმოქიმინუა გჷმიჭანუ, ნამუთ მუნარდი რდჷ ევროპული დო ოსმალური იდეეფით. გოლინამი მოარზეეფი, მუჭომეფით რენა ჰასან ბეი ზარდაბი, მირზა ფათალი ახუნდოვი დო მოგვიანაფათ, ჯალილ მამადღულუზადე, მირზა ალაკბარ საბირი, ნარიმან ნარიმანოვი დო შხვები ადგინენა სიდაღარაშ, უგონათებუობაშ, ექსტრემიზმიშ აწმარენჯო დო ატარენა რეფორმეფს გონათუას, მახუჯეს ნებამიდაღალირი კლასეფიშ ემანსიპირაფა, ოსურეფიშამო. ზუსტას თე მოარზეეფქ მეჩეს ბიჯგი ქიანას ნაციონალისტური იდეეფიშ გოფაჩუას. თაშნეშე ფილანტროპისტი მილიონერეფიშ, მუჭოთ რდჷ ჰაჯი ზეინალაბდინ თაღიევი, ფინანსურ მოხვარაქ დიდო გოპიჯუ აზერბაიჯანული ბურჟუაზიაშ აკოქიმინუა.

უბედრობაშ მუმაღელქ იჸუ რუსეთ–იაპონიაშ ლჷმაქ, ნამშ უკული ბაქოს ეკონომიკური დო პოლიტიკური კრიზისიქ დიჭყჷ, ნამუთ მუშჸურე გოპიჯჷა 1904 წანას ნაფთობიშ მუშეფიშ მაართა მასობური გოფუჩუაქ. 1905 წანას — რუსეთიშ მაართა რევოლუციაშ ბორჯის, კლასეფიშ დო ეთნოსეფიშ აწორინალაქ მუსლიმანურ–სომეხურ ეთნიკურ ებუძოლშა გინორთჷ. ცარისტულ თარობაქ, ფაქტობურო ექსპულატაცია გუწუ ეთნიკურ დო რელიგიურ აწორინალას, “გორთი დო იპატჷნეშ” პოლიტიკათ კონტროლიშ ასქილიდაფარო.

სიტუაციაქ 1906–1914 წანეფს გეუჯგუშჷ, მუჟამსჷთ აზერბაიჯანქ რუსეთის დო მუსლიმანურ ქიანეფს გაჩინებაფუ გოხურგილი საპარლამენტე სისტემა, სოდე აზერიშ ინტერესეფიშ აქტიური ხენწყუალა მიშჷ. 1911 წანას გჷმიქიმნჷ პან თურქისტეფიშ დო პან ისლამისტეფიშ მუსავათიშ (წორწოობაშ) პარტიაქ, ნამუთ მოარზაფილქ იჸუ ცენტრალური მოდერნიზაციაშ იდეოლოგიაშ მეკვარჩახნეშით, მამედ არმინ რასულზადეშით.

აზერბაიჯანიშ დემოკრატიული რესპუბლიკა

მამედ ამინ რასულზადე 1918 წანას აზერბაიჯანიშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ ართ-ართი დჷმარსხუაფალი ლიდერი დო ორატორი, ფართეთ მიარზებუდჷ მუჭოთ აზერბაიჯანიშ ერუანული ლიდერი.

1917 წანას რუსეთიშ იმპერიაშ აკოცჷმაშ პიჯის, განჯას, 28 მესის ზოხორინელი რესპუბლიკაქ გჷმიცხადჷ, 1918 წანას — უმწუძნელო გეთუ ცადებაქ აკოქიმინელედკო ტრანსკავკაციური რესპუბლიკა სომხეთწკჷმა დო საქორთუოწკჷმა ართო. ისლამურ ოქიანუს თენა რდჷ მაართა დემოკრატიული რესპუბლიკა. მორო, ბაქოს თურქი-მუსლიმეფი ნურუ ფაშაშ დუდალათ ბოლშევიკეფიშ, დაშნაკეფიშ დო მენშევიკეფიშ კოალიციეფს ობურჯუდეს. თე კოალიცია ჩინებული მუჭოთ "ბაქოშ კომუნა" გჷნიღჷთ ბაძაძო ვარდა თე კოალიციაქ დაშქუ, ნამჷ-და ჯგირო აკოანჯარაფილი დაშნაკ-სომეხურ ნძალეფს მუნწყუდესკო აბანური მუსლიმანეფიშ ჸვილუა-ჟილიტუა. მოგვიანაფათ, თე კოალიციაქ აკოცჷ დო თის 1919 წანაშ კვირკვეს ბრიტანული თარობაშით კონტროლირებფონი კოალიციაქ, ჩინებული მუჭოთ ცენტრალური კასპიაშ დიქტატურაქ, გოთირუ. თმორო, ბაქო 1918 წანაშ 15 ეკენიას აზერ–ოსმალეფქ გეჭიფეს დო თეურეშე ბრიტანული ნძალეფი დო სომეხი მახორობა გეგნოირაჸეს. ოსმალეფიშ იმპერიაქ 1918 წანაშ 30 გჷმათუთას აკოცჷ დო ბაქოქ კინ ბრიტანულ საოკუპაციე ჯარეფს გინაჩჷ.

აზერბაიჯანს გჷმიცხადჷ რესპუბლიკაქ დო თიში მაართა პარლამენტიქ 1918 წანაშ 5 ქირსეთუთას გინწყჷ. ბრიტანულ ადმინისტრაციაქ ღილეთ ვაღიარჷ რესპუბლიკა, მორო თიწკჷმა კილერო წოროხანდენდჷ. 1919 წანაშ შქა ხანეფშო აზერბაიჯანს სიტუაციაქ თაშ რენ დო თეშ სტაბილურო გჷნირთჷ, 1919 წანაშ მარაშინათუთაშო ბრიტანულ ჯარეფქ ქჷდიტუეს. მორო ორდოშიანი 1920 წანაშო, რუსეთიშ ომენოღალე ლჷმას ბოლშევიკური ნძალეფიშ გომორძგუაშ უკული ახალნორდი რესპუბლიკაშ ჸოფასს დიდი ოშქურანჯობაქ დემურქუ, თაშნეშე თეს ქეგიაძინჷ კონფლიქტიქ სომხეთწკჷმა ყარაბაღიშ გეშა.

1920 წანაშ ღურთუთას, ვერსალიშ პარიზიშ თინჩალაშ კონფერენციას აზერბაიჯანქ მორსხუეეფშე დე ფაქტო აღიარაფა მიღჷ. რესპუბლიკა იმართუდჷ ხუთი კაბინეტით, ნამუეფქჷთ მუსავათიშ კოალაციაშე გჷმიქიმინჷ, თენეფი რდჷ სოციალისტური ბლოკი, ზოხორინელეფი, ლიბერალეფი, სოციალ–დემოკრატიული პარტია დო კონსერვატორეფი. მაართა სუმი კაბინეტის პრემიერი ფათალი ხან ხოისკი რდჷ, დოსქილადირ ჟირს — ნასიბ იუსიფბეილი. პარლამენტიშ პრეზიდენტი, ალიმარდან ტოპჩუბასევი, ქიანაშ მადუდეთ იჩინეს. თე რანგის წჷმარინუ თიქ აზერბაიჯანი ვერსალიშ პარიზიშ ოთინჩალე კონფერენციას, 1919 წანას.

აზერბაიჯანალი დისიდენტეფიშ ნწიათ, ჭითა არმიაქ 1920 წანაშ 28 პირელს აზერბაიჯანშა გემშიჭკირჷ. აზერბაიჯანიშ ახალგჷმოქიმინელი არმიაშ დიდი ნორთი ყარაბაღიშ ებუძოლიშ ტოხუას ოკათუდჷ. აზერეფქ დორხველი 1918–20 წანეფიშ რესპუბლიკა ლექინას ვარდა მალას ვადათმეს. 20 000 აზერბაიჯანალქ გოჭყორდჷ რუსული დოჸუნაფონი ნძალაშ სააწმარენჯოთ. მორო, ეიშანუას ოკო, ნამჷ-და აზერბაიჯანს სხუნუეფიშ სოციალისტური რესპუბლიკაშ მიშაღალაქ უმოსი ლექინქ იჸუ, თიშ გეშა, ნამჷ-და სოციალისტურ იდეოლოგიას მიარე მოხუჯექ გჷმურჩქინდჷ ბაქოშ ინდუსტრიული მუშეფიშ სახეთ. კინ თიმ დღას, სხუნეფიშ თარობაქ ოფიციალურო გჷმიცხადჷ ნარიმან ნარიმანოვიშ დუდალათ. წანაშ დალიაშ თეჯგურა ჭარაქ აჭარჷ სომხეთისჷთ, 1921 წანაშ მელახის საქორთუოსჷთ.

სხუნუეფიშ აზერბაიჯანი

აზერბაიჯანიშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ მაართა დგჷმილი განჯას

ერუანული თარობაშ ბოლშევიკურ ნძალეფწკჷმა ოთინჩალე ბარებაშ უკული, აზერბაიჯანქ 1920 წანაშ 28 პირელს სხუნუეფიშ სოციალისტურ რესპუბლიკათ გჷმიცხადჷ. კუნტა ხანშა — ბაქოს 1920 წანაშ ეკენიას ბჟაეიოლიშ კათეფიშ კონგრესიქ იმანჯჷ. ფორმალურო სახენწჷფო ზოხორინელი რდჷ, მარა რეალურო სხუნუეფიშ ხეშუულებაშჷტ იმართუდჷ მოსკოვიშე. აზერბაიჯანქ სომხეთი დო საქორთუოწკჷმა ართო 1922 წანაშ მელახის მოლენკავკაციაშ სხუნუეფიშ ფედერაციულ სოციალისტურ რესპუბლიკაშა (მსფსრ) მიშართჷ. 1922 წანაშ დეკემბერს, ხემოჭარილ აპიჯალაშ მეჯინათ, მსფსრ სხუნუეფიშ რსხუშ ოთხი თარი რესპუბლიკაშე ართ-ართ თარო გჷნირთჷ. 1936 წანას, მსფსრ-ქ აკოცუ დო თიქ სხუნუეფიშ რსხუშ დინოხოლწ სუმ ზოხოიან რესპუბლიკათ გჷნირთჷ.

რესურსეფი ინტერნეტის

• Timeline starting in 1828 from BBC News
• A Country Study: Azerbaijan March 1994 report from the U.S. Library of Congress
• List of rulers from Rulers.org